Ο Σωκράτης είχε έναν κόκκορα… (Μέρος Γ΄)

Αυτό μου συμβαίνει από παιδί· μια φωνή μέσα μου, που, όταν έρχεται, πάντα με αποτρέπει από μια μελλοντική πράξη, αλλά ποτέ δε με προτρέπει. Αυτό είναι που εναντιώνεται στο να ασχοληθώ με τα πολιτικά ζητήματα και μου φαίνεται ότι κάνει θαυμάσια. Γιατί, Αθηναίοι, να ξέρετε καλά ότι, αν εγώ είχα από παλιά επιχειρήσει ν’ ασχοληθώ με τα πολιτικά πράγματα, θα με είχατε σκοτώσει εδώ και πολύ καιρό και ούτε τον εαυτό μου θα είχα ωφελήσει σε τίποτε ούτε εσάς. Μη μου κρατάτε κακία, επειδή λέω την αλήθεια. Σωκράτης, Απολογία (31d-e).

Ευρισκόμενος ενώπιον του δικαστηρίου, με κατήγορους που διέθεταν τις περγαμηνές των ευυπόληπτων πολιτών, ο Σωκράτης διατύπωσε μια απολογία με διάθεση να δικαιωθεί ή να πεθάνει, χωρίς να αφήσει κανένα ενδιάμεσο περιθώριο. Η δίκη έγινε σε ανοιχτό χώρο στην αγορά της Αθήνας, με υφασμάτινα παραπετάσματα για σκέπαστρα, προκειμένου να προστατεύουν απ’ τον ήλιο του Ιουνίου. Φαινομενικά, βασικός κατήγορος του Σωκράτη εμφανίζεται ο Μέλητος, «ένας άγνωστος νέος με ίσια μαλλιά κι αραιό μούσι», που μιλάει εκ μέρους των ποιητών. Στην πραγματικότητα, ήταν το ανδρείκελο του βασικού κατηγόρου Άνυτου, ενός απ’ τους πιο ισχυρούς δημοκρατικούς πολιτευτές, ηγετικής φυσιογνωμίας στη μάχη εναντίον των Τριάκοντα και εκπροσώπου στη δίκη των πολιτικών, των εμπόρων και των τεχνιτών. Είχε επί της ουσίας πολιτικές διαφωνίες με τον Σωκράτη, καθώς δεν τον έβρισκε τόσο δημοκράτη όσο θα ήθελε. Ας μην ξεχνάμε ότι η περίοδος αυτή για την Αθήνα είναι τα χρόνια ανάδειξης των δημαγωγών της, που κι ο Αριστοφάνης δεν χάνει ευκαιρία να σατιρίσει. Άλλος κατήγορός του ήταν ο Λύκων, άγνωστος κατά τα άλλα, εκπρόσωπος των ρητόρων. Βασικό μέλημά τους ήταν, στο όνομα των πολιτών που εκπροσωπούσαν, να απαλλαγούν απ’ την παρουσία της αλογόμυγας της πόλης.

Οι κατήγοροί του είχαν ήδη περάσει απ’ την ελεγκτική του μέθοδο και η άγνοια κι η ανηθικότητά τους είχαν αποκαλυφθεί. Οι κατηγορίες φτιάχτηκαν έτσι, ώστε να μη φανεί ότι η δίωξη στηριζόταν σε πολιτικές θέσεις. Οι δημοκρατικοί είχαν συμφωνήσει να δοθεί αμνηστία στους πολιτικούς τους αντιπάλους. Για τον Σωκράτη, που θεωρούνταν ολιγαρχικός στα μάτια τους, έπρεπε να βρεθούν άλλου είδους κατηγορίες. Έτσι, προβάλλουν αδικήματα θρησκευτικής και ηθικής φύσεως. Το ένα είναι ότι ο φιλόσοφος δεν αναγνωρίζει τους θεούς της πόλης, αλλά θέλει να εισάγει «καινά δαιμόνια», μ’ άλλα λόγια νέες θεότητες. Το άλλο είναι, ότι διαφθείρει τους νέους, μέσω των συναναστροφών που έχει μαζί τους και της διδασκαλίας του. Προτεινόμενη ποινή: θάνατος. Η άλλη εναλλακτική ήταν να αυτοεξοριστεί, ώστε ν’ απαλλαγεί. Κανείς δε θα τον αναζητούσε, εφ’ όσον απάλλασσε την αθηναϊκή δημοκρατία απ’ την παρουσία του.

Ο Σωκράτης είχε έναν κόκκορα… (Μέρος Β΄)

Οι ρίζες της φιλοσοφίας του Σωκράτη

Μιλώντας για τις απόψεις του, ας αναφερθεί πως είναι γνωστή η σχέση του Σωκράτη με τον Πυθαγόρα και τους Ορφικούς, όπως επίσης και η αντίθεσή του με τους σοφιστές, που αποτελούσαν το αντίπαλον δέος του στη φιλοσοφία. Για τους σοφιστές, δεν υπήρχε μια παγιωμένη αλήθεια, αναλλοίωτη, αλλά είχε ένα σχετικιστικό πρόσημο. Για τον Σωκράτη, απ’ την άλλη, ήταν ζωτικής σημασίας ν’ αναζητήσει την απόλυτη αλήθεια. Παρόλο που τα έργα των σοφιστών κάηκαν σχεδόν ολοσχερώς ήδη απ’ την αρχαιότητα¹ ακόμη και τα ελάχιστα αποσπάσματά τους είναι αρκετά, για να ξεσηκώνουν και σήμερα ακόμη συζητήσεις. Αν και οι απόψεις των σοφιστών παρουσιάζονται ακόμη και στις μέρες μας ως αντίρροπες θεωρήσεις σε σχέση με τον Σωκρατικό λόγο, εν τούτοις αποτελούν κατ’ ουσίαν τις δύο όψεις του ίδιου νομίσματος με σταθερή αξία, που κυλάει διαρκώς και δεν χορταριάζει. Οι απόψεις αμφοτέρων ήταν ανατρεπτικές και ενόχλησαν τους συγχρόνους τους.

Ο Πυθαγόρας (ίσως 570-500/490 Π.χ.), που επέδρασε στη σκέψη του Σωκράτη, υπήρξε φιλόσοφος και μαθηματικός, που είχε ιδρύσει ένα δικό του πνευματικό ρεύμα, τους πυθαγόρειους. Μάλιστα, απ’ τον ίδιο δεν είχε σωθεί τίποτε, αλλά οι απόψεις του άρχισαν να καταγράφονται αργότερα απ’ τους μαθητές του, όπως, δηλαδή, συνέβη και με τον ίδιο τον Σωκράτη, αλλά κι αργότερα με τον Ιησού. Μέσα απ’ την επιστήμη, ο Πυθαγόρας επεδίωκε μια κάθαρση, όπως μαθαίνουμε απ’ τον Ιάμβλιχο. Του αποδιδόταν παντογνωσία και σαμανισμός, με την έννοια ότι εκστασιαζόταν, ήταν δηλαδή μάγος και θεραπευτής. Παρουσιάζεται ακόμη ως εισηγητής της γεωμετρίας στην Ελλάδα απ’ την Αίγυπτο (πυθαγόρειο θεώρημα). Λέγεται ότι αυτός πρώτος χρησιμοποίησε τη λέξη «κόσμος», για να δηλώσει το όλον. Προσπάθησε να ερμηνεύσει αριθμητικά το σύμπαν και υποστήριξε ότι σταδιακά ο άνθρωπος μπορεί να κερδίσει την αθανασία.

Ο Σωκράτης είχε έναν κόκκορα… (Μέρος Α΄)

Είναι αληθές πως η συστηματική ενασχόληση με τον λόγο και τα πεπραγμένα προσωπικοτήτων παρελθόντων χρόνων αποτελεί, στις πλείστες των περιπτώσεων, ένα ταξίδι διαφώτισης και γνώσης. Ως εκ τούτου, η αναζήτηση της αλήθειας, δίχως απόλυτες φόρμες και πνιγηρές παρωπίδες, αποτελεί και τον κατάλληλο ραβδοσκοπικό δίχαλο σε κάθε πνευματικό ταξίδι για την διεύρυνση και τον εμπλουτισμό της αναρχικής θεώρησης. Στο παρόν κείμενο¹ θα παρουσιάσουμε τον βίο και τις απόψεις του Σωκράτη, σε μια προσπάθεια να αναδείξουμε αφ’ ενός την σημασία του απελευθερωτικού του λόγου στους συγχρόνους του κι αφ’ ετέρου την απελευθερωτική δυναμική που παρουσιάζει το σύνολο της ζωής του εν γένει και του ήθους του, ειδικότερα στις μέρες μας. Προφανώς κι ένα μέρος των λεγομένων του, ουδόλως λειτουργεί απελευθερωτικά για τους εξουσιαζόμενους τού σήμερα. Τούτο βεβαίως σε καμμία των περιπτώσεων δεν δύναται να αποτελέσει τροχοπέδη στο να ψηλαφίσουμε λεπτομερώς όσα ο ίδιος μάς άφησε προφορικώς παρακαταθήκη και διασώθηκαν βεβαίως από τους μαθητές του μέσω της καταγραφής. Όπως άλλωστε και οι ουκ ολίγες από τις de profundis διαφωνίες μας με τους λεγόμενους «κλασσικούς» αναρχικούς του 19ου αιώνα ουδέποτε μας εμπόδισαν να αναδείξουμε τα αποθησαυρίσματα τού λόγου και, κυρίως, των εμπειριών τους.

Ωστόσο, θα ήταν χρήσιμο να κάνουμε για άλλη μια φορά πασίδηλο πως μια αναρχική ομάδα, αν πραγματικά αγωνιά για την συνολική απελευθέρωση, οφείλει να μένει σταθερά κι αταλάντευτα στο αντιπολιτικό μονοπάτι. Μ’ άλλα λόγια, δεν ομονοεί σε καμία των περιπτώσεων με τις πάσης φύσεως δημοκρατικές φλύκταινες, ασχέτως αν αυτές εκκινούν από ένα καθόλα «ένδοξο» παρελθόν ή αν πάλι αποτελούν δακρύβρεχτο πόθο της «αντιεξουσιαστικής» αριστεράς και των συν αυτής. Το αντιπολιτικό- αντικρατικό λοιπόν μονοπάτι δεν αποτελεί έναν ακόμη πομφόλυγα ελιγμού στο ημερολόγιο καταστρώματος κάποιων διασκεδαστών της καφενειακής μαρίδας, τόσο κάλπικο μάλιστα όσο ένα χαρτονόμισμα των έντεκα ευρώ. Αντιθέτως αποτελεί μια συγκεκριμένη, εν πολλοίς αναλυμένη και, κυρίως, ανιδιοτελή στάση και πρόταση συγκεκριμένων αναρχικών ομάδων και συλλογικοτήτων απέναντι στην σκλαβωμένη κοινωνία.

Με βάση λοιπόν τα ανωτέρω, δεν προτιθέμεθα να αφήσουμε στα χέρια κανενός ακαδημαϊκού «ειδικού» το όποιο μονοπώλιο άποψης, όσον αφορά πραγματικά φωτισμένους ανθρώπους που προσέφεραν απεριόριστα στο απελευθερωτικό μονοπάτι, με τίμημα μάλιστα την ζωή τους για αυτό, όπως ο Σωκράτης. Ας δούμε, λοιπόν, κατ’ αρχάς το ιστορικό πλαίσιο μέσα στο οποίο έδρασε ο ίδιος κι εν συνεχεία μια παρουσίαση όσων σχετίζονται έμμεσα ή άμεσα με την γενικότερη παρουσία του στην πόλη-κράτος της Αθήνας.

Τοῦτὸ μού ἐστί τὸ σῶμα τὸ ὑπέρ ὑμῶν κλώμενον

Υπήρξε ο Ιησούς ιστορικό πρόσωπο; Είναι τα τέσσερα γνωστά Ευαγγέλια των σχολαστικών χριστιανών κίβδηλα ή τα υπόλοιπα που αφόρισε ως αιρετικά η σύνοδος της Νίκαιας το 325 Ν.χ; Μήπως η «νέα» θρησκεία που κατέστρεψε deprofundis τον αρχαίο κόσμο, θα έπρεπε να ονομάζεται, κατά το ορθότερον, παυλικιανισμός[1]; Όχι, δεν δύναται ν’ αναλυθούν τόσο σημαντικά ζητήματα σε λίγες μόνον σελίδες∙ αλοίμονο αν πιστεύαμε κάτι τέτοιο. Ωστόσο, θεωρούμε σημαίνουσα κάθε μικρή ή μεγάλη προσπάθεια να ειδωθεί το σύνολο των αμφιλεγόμενων ζητημάτων απροκατάληπτα και με γνώμονα, βεβαίως, την αναζήτηση της αλήθειας∙ διότι, σε πείσμα της πολιτικής και των εργολάβων της, η αλήθεια πάντοτε θα λειτουργεί απελευθερωτικά.