Κατάληψη Αγρός στο πάρκο τρίτση – Εκδηλώσεις Οκτωβρίου

Περί τυφλότητος

του Ζοζέ Σαραμάγκου

Εκδόσεις Καστανιώτη

1998 / σελ. 382

Μετάφραση Αθηνά Ψυλλιά

Αν μπορείς να κοιτάξεις, δες.
Αν μπορείς να δεις, παρατήρησε.
Το βιβλίο των Συμβουλών (από την προμετωπίδα του βιβλίου)

Ο Ζοζέ Σαραμάγκου γεννήθηκε το 1922 στο χωριό Αζινιάγκα, της Πορτογαλικής επαρχίας Ριμπατέζου. Ήταν γιός και εγγονός ακτημόνων αγροτών. Ο πατέρας του λεγόταν Ζοζέ ντε Σόζα. Το «Σαραμάγκου» (=άγριο ραδίκι) ήταν το παρατσούκλι της οικογένειας του πατέρα του, το οποίο κατά λάθος ενσωματώθηκε στην επίσημη καταγραφή του στα μητρώα γέννησης. Καταπιάστηκε με διαφόρων ειδών επαγγέλματα μέχρι να καταλήξει στη συγγραφή. Έγινε παγκόσμια γνωστός μετά τα πενήντα του. Μέλος του ΚΚ Πορτογαλίας από το 1969, δήλωνε άθεος και αυτοχαρακτηριζόταν πεσιμιστής.

Αξιοσημείωτη είναι η συγγραφή μιας σειράς εξαίρετων μυθιστορημάτων, όπως η τοιχογραφία της πορτογαλικής κοινωνίας στο Φωταγωγό, η αλληγορική προσέγγιση του καπιταλιστικού συστήματος και της παγκοσμιοποίησης στη Σπηλιά, η βιτριολική ανορθόδοξη ανασκόπηση της βιβλικής ιστορίας στον Κάιν, η προεπισκόπηση μιας κοινωνίας που αυτό-οργανώνεται ύστερα από τα υψηλά ποσοστά λευκού στις εκλογές στο Περί Φωτίσεως, καθώς και η αντιδογματική προσέγγιση της Καινής Διαθήκης στο Κατά Ιησούν Ευαγγέλιο.

Περί τοῦ ὁρισμοῦ τῆς γλώσσης καί ἀκαταλλήλων λέξεων (Μέρος Β΄)

Ἡ πτῶσις τῆς γλώσσης

Αἱ γλῶσσαι ἀναπτύσονται ἀπό τάς κοινότητας τῶν ἀνθρώπων μόνον εἰς συνθήκας ἐλευθερίας. Ἑπομένως ὅλα ὅσα λέγονται περί τῆς «δημοτικῆς» δέν εὐσταθοῦν διότι αὐτή ἔζησεν καί «ἀνεπτύχθη» κάτω ἀπό συνθήκας σκλαβιᾶς. Ἀντιθέτως, θά πρέπει νά παραδεχθῶμεν ὅτι ἡ καθαρεύουσα ἐπέζησεν καί ἐξελίχθη ἀπό μειοψηφίας αἱ ὁποίαι εἶχον περισσότερον χῶρον ἐλευθερίας καί καλλιεργείας τῆς γλώσσης ἀπ’ ὅσον ὁ ὑπόδουλος πληθυσμός τοῦ ἑλλαδικοῦ χώρου.

Ἐάν κάποιος θά ἔπρεπε νά ἐπιλέξη ἀνάμεσα σέ μίαν ὁλοκληρωμένη γλῶσσα καί σέ ἕνα ἡμιτελές σύνολο γλωσσικῶν ἰδιωμάτων εἶναι φανερόν τί θά ἐπέλεγε. Ἀντιθέτως, μετά ἀπό πολύχρονον φθοροποιόν διαδικασίαν καί μέ ἀφορμήν τήν δικτατορίαν τῆς 21ης  Ἀπριλίου 1967, ἐκαλλιεργήθη σκοπίμως ἡ ἀνίερος ταύτισις τῆς καθαρευούσης μέ τό καθεστώς τῶν συνταγματαρχῶν καί ἐπεβλήθη ἡ πολιτική ἀπόφασις μέ τήν ὁποία καθιερώθη ἐπισήμως ἡ «δημοτική».

Τί ἐπετεύχθη μέ τήν ἀκύρωσιν τῆς καθαρευούσης καί τήν ἐγκαθίδρυσιν τῆς «δημοτικῆς γλώσσης»; Μήπως ηὐξήθη τό ἐνδιαφέρον τῶν νέων ἀνθρώπων γιά τήν μελέτη καί τήν ἀνάγνωσιν; Μήπως ἀνεπτύχθη τό γνωσιακό πεδίο τους; Μήπως εὐρύτερα τμήματα τοῦ ἑλλαδικοῦ πληθυσμοῦ ἐμπλούτισαν τήν γλῶσσαν πού ὁμιλοῦν;

Περί τοῦ ὁρισμοῦ τῆς γλώσσης καί ἀκαταλλήλων λέξεων (Μέρος Α΄)

Καράμπωσα τό βούλινο διράνι

Σάν ἄλιφο τουνέσι πού κιράνει…

Ναπολέων Λαπαθιώτης

Εἶναι πολλά τά ζητούμενα τά ὁποῖα καλούμεθα νά διερευνήσωμεν ἀναφορικῶς μέ τό ὑπό εξέτασιν θέμα τῆς γλώσσης. Ὑπάρχει πάντοτε ἡ δυνατότης τῆς ἐπεκτάσεώς τους ἤ τῆς συρρικνώσεώς τους κατ’ ἀναλογίαν τῆς ἐκτάσεως καί τῆς ὀπτικῆς ὑπό τήν ὁποία θά θελήσωμε νά προσεγγίσωμεν τό ἐν λόγῳ θέμα. Ἐν πάση περιπτώσει, τό ζητούμενο εἶναι ἡ ὀρθή καί ἀκριβῆς διατύπωσις τῶν ὅσων ἐπιθυμοῦμε νά τύχουν τῆς προσοχῆς καί τοῦ προβληματισμοῦ τῶν ἐνδιαφερομένων.

Μία βασική προϋπόθεσις, ἡ ὁποία τίθεται, συνήθως, εἶναι ὁ προσδιορισμός τῆς γλώσσης. Συνακόλουθα ἔρ­χεται ὁ καθορισμός τοῦ ἐνδιαφέροντος πού παρουσιάζει. Ἐδῶ, καλούμεθα νά διαπιστώσωμεν τόσον τό ἐνδιαφέρον ἀπό γενικῆς ἀπόψεως ὅσον καί σέ σχέσιν μέ τήν ἀναρχική σκέψιν, δρᾶσιν καί προοπτικήν.

Εἶναι χρήσιμη ἡ γλῶσσα γιά τήν ἀπελευθερωτική διερ­γασία; Ἄν ναί, τότε ποία εἶναι ἡ ἀναγκαία συνθήκη, πού διευκολύνει τήν ἀνάδειξιν τῆς ἀπελευθερούσης δια­στάσεώς της;

Αὐτά εἶναι ὡρισμένα ἀπό τά ἐρωτήματα τά ὁποῖα χρειάζεται νά ἀπαντῶνται, ὥστε νά γίνονται σαφεῖς οἱ ὁρίζοντες καί τά πεδία πού ὁδηγοῦν πρός τήν ἀναρχία.

Μικρή εἰσαγωγή στήν σημασία τῆς γλώσσης

«Τά λόγια ἵπτανται, τά γραπτά μένουν»
«Ἔπεα πτερόεντα»(=λόγια πτερωτά, πού πετοῦν), Ὁμήρου, Ἰλιάς, Α, 201.

Τεκμήρια γραφῆς καί χρήσεως τῆς ὁμιλίας

Το Χαλκιδικό Αλφάβητο

Πρίν προχωρήσωμεν στήν ἀνάλυσιν τῶν θεμάτων, πού ἔχουν σχέσι μέ τήν γλῶσσα θά κάμνωμεν ὁρισμένες ἐπισημάνσεις.

Λέγεται ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι ἑνιαία. Παρ’ ὅτι ὑπάρχει μεγάλη δόσις ἀληθείας εἶναι χρήσιμον νά εἰπωθῆ ὅτι στόν ἑλλαδικό χῶρο τά γλωσσικά ἰδιώματα πού ὠμιλοῦντο κατά τήν ἀρχαιότητα ἦταν περισσότερα τοῦ ἑνός. Ἑπομένως, τό ἑνιαῖο συνυπάρχει μέ τήν πολυμέρεια. Εἶναι χαρακτηριστικόν ὅτι μία σειρά ἀπό διαλέκτους ἤ γλῶσσες κατετάχθησαν ὡς ὑποδιαιρέσεις αὐτοῦ πού ὀνομάζεται Ἑλληνική. Ὑπάρχει, μάλιστα, μία ἰδιαιτέρως λεπτομερής καταγραφή αὐτῶν τῶν διαλέκτων.

Ἐν τούτοις, μετά ἀπό ἔρευνες, ἔχει ἐξακριβωθεῖ ὅτι παρά τίς διαφορές, οἱ ὁποῖες ὑπῆρχαν μεταξύ τῆς Ἰωνικῆς καί τῆς Ἀττικῆς ἤ τίς ἰδιαιτερότητες τῆς Ἀχαϊκῆς (Αἰολικῆς), ὁ κορμός τῆς γλώσσης ἦταν ἑνιαῖος. Αὐτό τό συμπέρασμα προφανῶς καί δέν ὀφείλεται σέ κάποιου εἴδους κατασκευή, ἀλλά σέ μίαν πραγματικότητα τήν ὁποίαν ὀφείλομεν νά ἀναγνωρίσωμεν.

Εἶναι αὐτονόητον ὅτι ὅλες αὐτές οἱ ἔρευνες καί τά συμπεράσματα βασίζονται καί ὀφείλονται σέ γραπτά κείμενα πού προέρχονται ἀπό διάφορες πηγές. Σχετικῶς μέ αὐτές τίς πηγές ἔχει ἐκφρασθεῖ κατά καιρούς ὁ ἰσχυρισμός ὅτι ἡ γλῶσσα πού ἔφθασε ἕως ἐμᾶς εἶναι αὐτή τῆς λογοτεχνίας καί τῶν ἐπιγραφῶν, ἐνῶ οἱ πληθυσμοί τῶν διαφόρων περιοχῶν ὁμιλοῦσαν «φυσικά καί ἀβίαστα». Εἶναι σαφές ὅτι ὑπῆρχε, ὑπάρχει καί θά ἐξακολουθεῖ ἐπί μακρόν νά ὑφίσταται, διαφορά μεταξύ τοῦ γραπτοῦ καί τοῦ προφορικοῦ τρόπου μέ τόν ὁποῖον ἐκφράζονται οἱ ἄνθρωποι. Ὅμως, αὐτό δέν σημαίνει ὅτι ὑπάρχουν δυό γλῶσσες, ἡ «φυσική ἤ ἀβίαστος» καί ἡ «ἀφύσικη ἤ ἐξαναγκαστική».

Μερικές πτυχές σχετικές μέ τό θέμα τῆς γλώσσης.

Γλῶσσα, τεκμήριον διανοίας

Τά κείμενα πού κάμνουν ἀναφοράν στήν γλῶσσαν ἀφιερώνονται σ’ ὅλους ὅσους συνεχίζουν νά μάχονται γιά τήν ἀνύψωσιν τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος, ἡ ὁποία εἶναι σημαντικός συντελεστής γιά τήν ἀτο­μικήν, ἀλλά καί τήν συνολικήν ἀπελευθέρωσιν, ἀπό κάθε εἴδους καταπίεσιν καί ἐκμετάλλευσιν.

Τά κείμενα ΔΕΝ ἀφιερώνονται σ’ αὐτούς πού ὡς ὄρνεα ἐπέπεσαν νά κατασπαράξουν ἕνα ὑπέροχο δῶ­­ρο τῆς φύσεως, πού μετά κόπων καί βασάνων ἀνε­πτύχθη καί τό ὁποῖον ἔχει προσφέρει τόσα πολλά εἰς τήν ἀνάπτυξιν καί λάμπρυνσιν τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος.

ΔΕΝ ἀφιερώνονται στούς γραικύλους, οἱ ὁποῖοι τούς τελευταίους δυό αἰῶνες ἔκαναν καί κάμνουν τά πάντα γιά τήν ἐξαφάνισιν τῆς γλώσσης καί τήν ἀντικατάστασίν της ἀπό ἕνα σύστημα ἀπό-νοήσεως.

ΔΕΝ ἀφιερώνονται στἰς ἄθλιες κλίκες τῶν ἀρι­στερῶν πάσης φύσεως καί ἰδιαίτερα στήν «κυ­βερ­νώσα» συμμορία τοῦ Σύριζα καί τῶν ΑΝΕΛ, πού μέ τίς ἀποφάσεις ἑνός θλιβεροῦ δημοσιογραφίσκου, ὁ ὁποῖος προσπαθεῖ νά ὑποδυθεῖ τόν ὑπουργόν παι­δείας, ἑτοιμάζεται νά δώσει μίαν ἀκόμη ὤθησιν πρός τήν γνωσιακήν ὑποβάθμισιν τῶν νέων, ἀλλά καί τοῦ ἑλλαδικοῦ πληθυσμοῦ εὐρύτερα, συρρικνῶνον ἀκόμη περισσότερον τήν δυνατότητα κατανοήσεως καί διακρίσεως γεγονότων, καταστάσεων καί ἀπό­ψεων. Ὁ περιορισμός –εν προκειμένω– τοῦ μα­θή­­ματος τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν, ἀλλά καί τῆς ἐκ­μαθήσεως τῶν ἑλληνικῶν εὐρύτερα, ὁδηγεῖ πρός το τελικόν βῆμα: αὐτό τῆς πλήρους ἀποξενώσεως τῶν νέων γενεῶν ἀπό τήν ἱστορικήν καί γλωσσικήν ἐμπειρίαν και γνῶσιν. Ἐπειδή, ὡς γνωστόν, ἡ ὀρθή γλωσσική ἔκφρασις συ­μπορεύεται μέ τήν ὀρθήν γνῶσιν τῆς ἱστορίας (γι’ αὐτό καί τά συμβάντα στό λιμάνι τῆς Σμύρνης, τό 1922, δέν ἀποδίδονται μέ τήν λέξιν συνωστισμός ἀλλά μέ τήν ἐκδηλοῦσαν τήν ἀλήθειαν λέξιν σφαγή, οὔτε ἡ γενοκτονία εἶναι ἴδια μέ τήν ἐθνοκάθαρσιν), οἱ λεκτικές καί ἱστορικές παραποιήσεις τῶν ἐξουσιαστῶν δέν δύναται νά ἐπιβληθοῦν μέ εὐκολίαν, ἡ ὁποία τούς προσφέρεται μόνον ὅταν ὑπάρχει ἄγνοια ἤ ἀδιαφορία. Δέν εἶναι, ἑπομένως, ἄνευ σημασίας ἡ στην οὐσίαν κατάργησις τῶν ἀρχαίων ἑλληνικῶν, ἐφ’ ὅσον καί αὐτή ἡ στοιχειώδης ἐπαφή μέ αὐτά, πού ὑφίστατο ἕως τώρα, παύει νά ἰσχύει.

 Ἡ ἐπιβολή μιᾶς γλώσσης

Ἡ ἐπί τῆς οὐσίας, συζήτησις καί ἀναζήτησις ἀναφορικά μέ τό γλωσσικόν θέμα, προϋποθέτει ὁρισμένες χρήσιμες ἐπισημάνσεις. Ἡ ἑκάστοτε μορφή ἐξουσίας, ὅταν μά­λιστα διαθέτει τά χαρακτηριστικά τῆς κυριαρχίας, ἐπιβάλλει καί ἀ­παι­τεῖ τήν ἀποκλειστικήν χρῆσιν τῆς γλώσσης της. Ἔτσι, ἡ ρωμαϊκή αὐτοκρατορία ἀπαιτοῦσε τήν γρα­φήν τῶν ἐπισήμων ἐγγράφων στήν Λατινική γλῶσσαν. Ὑπῆρξαν, βε­βαίως, καί σ’ αὐτές τίς καταστάσεις, πε­ριπτώσεις ἀσυναρτήτου γραφῆς κειμένων, ἐπιστολῶν κ.λπ. στήν λατι­νοελληνικήν.^[1]

Τό γεγονός πώς αὐτή ἡ μορφή ἰώ­σεως συνεχίζει νά προσβάλη τήν γλῶσσαν δέν εἶναι τυχαῖο. Ἕνας τέ­τοιος τρόπος γραφῆς ὁδηγεῖ στήν πλή­ρη ἀποξένωσιν, ὄχι μόνον ἀπό τήν πηγήν τῆς γλώσσης ἀλλά καί ἀπό τήν τυπικήν μορφήν της, δηλαδή, στήν κατασκευή ἑνός προτύπου καθ’ ὅλα ἰσοπεδωτικοῦ. Οἱ ὑποστη­ρικτές του, ἰσχυρίζονται πώς τά φρα­­γκολεβαντίνικα (γκρήκλις) ἦλ­θαν ὡς λύσις ἀνάγκης μετά τήν ἐφαρ­μογήν τῶν ὑπολογιστῶν, τῶν ὁποίων τό λογισμικόν δέν ὑπο­στή­ριζεν, ἀρχικῶς, τήν ἑλληνικήν γλῶσ­σαν. Ἐδῶ, ὄντως, ἔχομεν ἕνα πραγ­ματικό συμβάν. Ἡ γλῶσσα πού ὑποχρεωτικῶς ἐπεβλήθη ὡς πρό­τυπον ἦταν και παραμένει ἡ Ἀγγλική. Ἄν αὐτό ἦταν τυχαῖο, ἀφήνεται στήν ἐλεύθερη ἐκτίμησιν τοῦ καθ’ ἑνός. Βεβαίως, τώρα τά λογισμικά συμπεριλαμβάνουν καί τήν ἑλλη­νι­κήν γλῶσσαν μαζί μέ ἄλλες. Ὅμως, ἤδη τά φραγκολεβαντίνικα^[2] ἔχουν καθιερωθεῖ ὡς τρόπος ἐπικοινωνίας καί εἶναι γεγονός ὅτι ἡ ἀπόκτησις ἑ­νός λογαριασμοῦ ἠλεκτρονικοῦ τα­­χυ­δρομείου ἀπαιτεῖ τήν χρῆσιν λα­τινικῶν χαρακτήρων. Ὁποία ἐλευ­θερία ἐπιλογῆς!

Γλῶσσα καί Ἀναρχία

«Ἀρχὴ παιδεύσεως ἡ τῶν ὀνομάτων ἐπίσκεψις» (ΕΠΙΚΤΗΤΟΣ, «Διατριβαί»)

Ἕνα «εὔλογο» ἐρώτημα πού τίθεται εὐθύς ἐξ ἀρχῆς εἶναι κατά πόσον καί μέχρι ποίου σημείου, ἀφορᾶ τούς ἀναρχικούς ἡ ἐνασχόλησις μέ τό θέμα της γλώσσης. Εἶναι, κάτι τό ὁποῖο θά χρησιμεύση στίς ἀπελευθερωτικές διεργασίες; Ἄν ὄντως ὑπάρχει αὐτή ἡ χρησιμότης, ὑπό ποίαν ὀπτική θά πρέπει νά ἰδωθῆ; Ἔχει, ἄραγε, ἰδιαίτερη σημασίαν τό εἶδος ἤ ἡ μορφή τῆς γλώσσης ἡ ὁποία θά χρησιμοποιεῖται ἀπό τούς ἀνθρώπους πού διαμένουν στόν ἑλλαδικό χῶρο; Τί προσέφερε ἡ ἐπί 40 χρόνια χρῆσις τῆς «δημοτικῆς»;

Αὐτά καί πολλά ἀκόμη ἐρωτήματα τίθενται ἐμπρός στό δίλλημα ἐάν θά πρέπη νά ἐπακολουθήση μία συζήτησις ἀναφορικά μέ τήν γλῶσσα ἤ νά ἀφεθῆ τό θέμα ὡς ἔχει.

Ἀναπτύσσεται, ἐν τούτοις, συχνά καί ἐν συντομίᾳ, ἡ ἄποψις ὅτι μία συζήτησις ἐπ’ αὐτοῦ τοῦ θέματος εἶναι ἀσύνδετη μέ τά ἐνδιαφέροντα τῆς ἀναρχικῆς σκέψεως καί δράσεως. Μέ αὐτό τό σκεπτικόν ἀποτρέπεται κάθε πιθανότητα συζητήσεως. Τό περίεργο δέν εἶναι μόνον ὅτι ἔτσι ἀποτρέπεται κάθε δυνατότητα διερευνήσεως τοῦ ζητήματος, ἀλλά καί τά ὅποια ἀντίθετα ἤ διαφορετικά ἐπιχειρήματα, ἀκόμη καί νά ὑπάρχουν, δέν διατυπώνονται. Τό κυρίαρχο, ἐν πολλοίς, ἐπιχείρημα πού προβάλλεται εἶναι ὅτι ἡ γλῶσσα εἶναι ἕνα κατασκεύασμα τῆς ἐξουσίας καί ὡς ἐκ τούτου ἀφορᾶ τούς ἐξουσιαστές καί ὄχι τούς ἀναρχικούς.

Τα πολλά πρόσωπα των λέξεων: το ταξίδι της γλώσσας στο ανθρώπινο πνεύμα (Δ΄)

Τελικά η γλώσσα είναι μόνο σκέψη και η σκέψη μόνο γλώσσα;

Καμιά οριστική απάντηση δεν μπορεί να δοθεί, απ’ τη στιγμή, που όπως λέει η Hilary Putnam, στο Meaning and the moral sciences (1978), είμαστε μερικώς αδιαφανείς στους εαυτούς μας, με την έννοια ότι δεν έχουμε την ικανότητα να κατανοήσουμε ο ένας τον άλλον όπως κατανοούμε τα άτομα του υδρογόνου. Ίσως, όλες οι παραπάνω απόψεις να μην καταφέρνουν παρά να αγγίξουν μόλις την άκρη ενός νήματος, που χρειάζεται κι άλλες πλευρές της πνευματικότητάς μας, για να ξετυλιχτεί. Η ενότητα του κόσμου, η θέση μας μέσα σε αυτόν ως πλάσματα, η ένωση του ενός με το όλον του σύμπαντος, δεν αρκούνται μάλλον σε λεκτικές διατυπώσεις. Ίσως οι παραπάνω προβληματισμοί να μην είναι τίποτε άλλο, παρά η εθελούσια παρατήρηση του ανθρώπου απ’ τον εαυτό του σ’ ένα αποστειρωμένο μικροσκόπιο.

Η αξία τους έγκειται ακριβώς στο ότι παραμένουν προβληματισμοί, στο ότι μένουν ως αναπάντητα ερωτήματα, που κινητοποιούν τη σκέψη, την κρατούν σε εγρήγορση. Ωστόσο, δεν μπορούμε παρά να παρατηρήσουμε το προφανές: όλα τα παραπάνω είναι λέξεις που μιλούν για τις λέξεις, γλώσσες που μιλούν για τις γλώσσες και σκέψεις που μιλούν για τις σκέψεις. Αυτό δε μειώνει την αξία τους, αλλά αναδεικνύει ποιες είναι οι πνευματικές δυνατότητες του ανθρώπου, αν καταφέρει να απελευθερώσει τη σκέψη του. Αυτό που σήμερα θεωρείται εξέλιξη και ανάπτυξη δεν είναι παρά υποδούλωση και εξάρτηση. Οι αληθινές μας δυνατότητες, που μπορούν μόνο σε συνθήκες ελευθερίας να ξεδιπλωθούν, είναι πέρα από τα όρια που έχουμε θέσει στον εαυτό μας. Και πιθανόν να χρειάζονται νέες γλώσσες, για να εκφραστούν.

Τα πολλά πρόσωπα των λέξεων: το ταξίδι της γλώσσας στο ανθρώπινο πνεύμα (Γ΄)

Απόψεις για την γλώσσα ως σκέψη

Άν δεν κά­νω λά­θος, οι ι­δέ­ες α­πό ο­λό­κλη­ρη τη με­τα­φυ­σι­κή μας ο­ντο­λο­γί­α μέ­χρι και τη φυ­σι­κή σο­φί­α του θε­ού –στις ο­ποί­ες σκέ­τες λέ­ξεις έ­χουν δώ­σει ά­δεια ει­σό­δου και ψεύ­τι­κη πο­λι­το­γρά­φη­ση– θα χα­θούν με τον και­ρό· και γι’ αυ­τές κυ­ρί­ως –για τις λέ­ξεις, δη­λα­δή– εί­ναι που έ­χει γί­νει η πε­ρισ­σό­τε­ρη συ­ζή­τη­ση. Για τί­πο­τε δεν γί­νε­ται πε­ρισ­σό­τε­ρη συ­ζή­τη­ση απ’ ό­ση για κα­θέ­να α­πό τα δύ­ο μέ­ρη δεν κα­τα­λα­βαί­νει· και δυ­στυ­χώς τί­πο­τε δεν α­ρέ­σει πε­ρισ­σό­τε­ρο στους αν­θρώ­πους α­πό το να θέ­λουν να ε­ξη­γή­σουν ό,τι δεν μπο­ρούν να ε­ξη­γή­σουν στον ε­αυ­τό τους. Johann Gottfried Herder

Η επιστήμη της γλώσσας, όπως ήταν αναμενόμενο, δεν υπήρξε ανεπηρέαστη από συγκεκριμένες πολιτικές στοχεύσεις. Πολλές θεωρίες απέβλεπαν στο να δικαιολογήσουν εξουσιαστικού τύπου προκαταλήψεις, προκειμένου να επιβληθούν συγκεκριμένες πολιτικές δυνάμεις έναντι άλλων. Αλλά κυρίως, για να δικαιολογηθούν οι καταστροφές εις βάρος των γλωσσών των ελεύθερων κοινοτήτων. Ωστόσο, οι απόψεις κάποιων εξ αυτών συμβάλλουν στο να κάνει ο καθένας τις διαπιστώσεις του.

Οι Johann Gottfried Herder και Leo Weisgeber (με το έργο τους Von den Kräften der deutschen Sprache) εξήραν τον ενεργό ρόλο της μητρικής γλώσσας στη διάπλαση της κοσμοθεωρίας που διαμορφώνει ο καθένας για τον κόσμο. Ο Herder, φιλόσοφος, ποιητής και θεολόγος, υποστήριξε ότι το σύστημα της γλώσσας που μιλάει ένα έθνος διαπλάθει την κοσμοθεωρία των μελών του. Ήταν πρόδρομος πολλών ιδεών πάνω στη γλώσσα και τη γλωσσολογία, όπως το σημαίνον και το σημαινόμενο[1].

Τα πολλά πρόσωπα των λέξεων: το ταξίδι της γλώσσας στο ανθρώπινο πνεύμα (Β΄)

Γλώσσα και λόγος

Η γλώσσα είναι ένα χάρισμα πολύμορφο και ετερόκλητο, φυσικό και κληρονομικό[1], που διακρίνεται στον λόγο, ένα «γλωσσικό σύστημα» για την αποθήκευση λέξεων και εικόνων στο σύνολο των εγκεφάλων μιας γλωσσικής κοινότητας και στην ομιλία, που αποτελεί την συγκεκριμένη «πράξη του ομιλείν» ενός ατόμου. Επομένως, ο λόγος είναι ένα κοινωνικό φαινόμενο, ενώ η ομιλία προσωπική ενέργεια, σύμφωνα με τη διάκριση του Ferdinand de Saussure. Η γλώσσα είναι μια έμφυτη νοητική/εκφραστική ικανότητα του ανθρώπου, ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Η χρήση της συνεπάγεται σκέψη, η οποία με τη σειρά της εκφράζεται με την γλώσσα. Είναι η εικόνα της σκέψης. Οι φθόγγοι και οι λέξεις συνθέτουν την υλική μορφή της γλώσσας. Οι σημασίες των φθόγγων και των λέξεων, που δημιουργούνται στον εγκέφαλο, αναπτύσσονται σ’ ένα εννοιολογικό σύνολο, που αποτελεί το περιεχόμενο της γλώσσας. Οι ήχοι εξωτερικεύουν φωνητικά τη μορφή και το περιεχόμενό της και δικαιώνουν την ύπαρξη και των δύο. Οι παραστατικές απεικονίσεις είναι ένα εξελιγμένο ανθρώπινο επινόημα για την εκφραστική δραστηριοποίηση της γλώσσας, μέσω γραφικών συμβόλων, που δεν απευθύνονται στην ακοή, αλλά στην όραση.

Μια αλληλουχία ήχων (προφορικός λόγος) ή μια συμπαράταξη γραφικών συμβόλων (γραπτός λόγος) κάνουν αισθητή την παρουσία της σκέψης. Η γλώσσα και η σκέψη δεν υπάρχουν η μια δίχως την άλλη, είναι αλληλένδετες. Ενώ διαθέτουμε πεπερασμένα μέσα, λέει ο Noam Chomsky, δηλαδή τα γράμματα, μπορούμε να κάνουμε άπειρους συνδυασμούς και να έχουμε στη διάθεσή μας ένα απέραντα δημιουργικό μέσο, καθιστώντας την δυναμική δημιουργική δυνατότητα. Δεν μπορούμε να μιλήσουμε παρά μόνον γι’ αυτό το οποίο δεν μπορούμε να συλλάβουμε νοητικά, οπότε ξεκινούν τα όρια της γλώσσας του καθενός, σύμφωνα με τον Ludwig Wittgenstein. Οι Edward Sapir και Benjamin Lee Whorf διατύπωσαν την ιδιαίτερα ενδιαφέρουσα άποψη ότι η γλώσσα που μαθαίνουμε να μιλάμε είναι αυτή που διαμορφώνει την αντίληψή μας για τον κόσμο.

Τα πολλά πρόσωπα των λέξεων: το ταξίδι της γλώσσας στο ανθρώπινο πνεύμα (Α΄)

Αν ή­μουν τό­σο σο­φός, ό­σο λέ­νε οι ά­γριοι
ό­τι εί­ναι οι μα­ϊ­μού­δες, δεν θα εί­χα γί­νει γνω­στός
ως συγ­γρα­φέ­ας βι­βλί­ων.
Λέ­νε ό­τι οι ά­γριοι πι­στεύ­ουν πως
οι μα­ϊ­μού­δες θα μπο­ρού­σαν να μι­λή­σουν,
αν το ή­θε­λαν, αλ­λά α­πέ­χουν απ’ την ο­μι­λί­α,
για να μην α­να­γκα­στούν να δου­λέ­ψουν. Rene Descartes, The philosophical writings of Decartes: Volume 3, The correspondence (Letter to Hector Pierre Chanut, 1 November, 1646)

Η γλώσσα είναι μια πολυσύνθετη ενότητα: περιλαμβάνει τη νευροεγκεφαλική λειτουργία, την ομιλία-επικοινωνία, είναι προφορική και γραπτή, φέρει ένα μήνυμα ή ένα νόημα, συνθέτει μια κοσμοαντίληψη. Εκφράζει, βέβαια, ψυχικές διαθέσεις (αγάπη, μίσος, απάθεια, φόβο κλπ.), μια ανάγκη. Έχει κανόνες ή τρόπους λειτουργίας, μπορεί να είναι αποσπασματική, εικονική ή συνολική. Πάνω απ’ όλα, είναι μια σκέψη. Ακολουθεί μια πορεία μέσα στον χρόνο και φορτίζεται με όσα πράττουν οι φορείς της. Έχει μια απαρχή και πολλές ιστορίες. Μπορεί, όπως η μουσική, να βαρύνεται και απ’ τις σιωπές, να συνοδεύεται από χειρονομίες και εκφράσεις. Και η γλώσσα μπορεί να αντιμετωπιστεί ως πηγή ελευθερίας, αλλά και ως προϊόν καταπίεσης. Ως ένα πέρασμα προς την εσωτερική αναζήτηση και την πληρότητα, αλλά και ως ένα κατασκεύασμα μιας εξουσίας, που θέλει να επιβάλλει την αποσπασματικότητα, την πνευματική στείρωση (την αδυναμία, δηλαδή, ενός προσώπου να γεννά ιδέες και σκέψεις) και την απογύμνωση από την ίδια την επιθυμία της ελευθερίας.

Ποιός είναι ο λόγος ενός ανθρώπου που θεωρείται τρελός ή περιθωριακός; Ο λόγος και η γλώσσα έχουν να κάνουν μόνο με αυτόν που μιλάει ή γράφει; Όχι, βέβαια. Αφορούν εξ ίσου αυτόν που ακούει ή διαβάζει. Αλλά κι αυτόν που χρησιμοποιεί νοήματα, για να συνεννοηθεί. Για αυτό υπάρχει· για να συμβάλλει στην επικοινωνία. Ομιλώ σημαίνει αρχικά συναναστρέφομαι. Η ομιλία είναι μια ανταλλαγή. Γιατί προέκυψε η γλώσσα με την μορφή λέξεων; Γιατί ο άνθρωπος δεν αρκέστηκε στην επικοινωνία μέσω νοημάτων; Πέρασε στη λέξη, αργά ή γρήγορα (σήμερα γνωρίζουμε πως ακόμη και ο άνθρωπος του Νεάντερνταλ χρησιμοποιούσε πιθανότατα λέξεις για να επικοινωνεί). Η λογική κραυγάζει ότι δεν υπάρχει μία αρχική γλώσσα, όπως υποστηρίζουν πολλοί μελετητές, από την οποία προέκυψαν μια σειρά από άλλες θυγατρικές, αλλά ότι εξ αρχής οι γλώσσες που γεννήθηκαν ήταν περίπου όσες και οι φυλές που ζούσαν στη γη. Μία γλώσσα, ως ένα οργανωμένο σύστημα λόγου, είναι ένας κόσμος. Γιατί, λοιπόν, να μιλούν την ίδια γλώσσα οι Αβορίγινες με τους Πελασγούς ή τους Ινουίτ; Έχουν ένα τελείως διαφορετικό περιβάλλον να διαχειριστούν πνευματικά.

ΜΙΑ ΓΛΩΣΣΑ ΠΕΡΑ ΑΠΟ ΤΗ ΣΥΜΒΟΛΙΚΗ ΣΚΕΨΗ

Εισαγωγή

Oι ΠΙΡΑΧΑ είναι μια φυλή που ζει δίπλα και γύρω από τον ποταμό Maici στη ΒΑ Βραζιλία και είναι γνωστή από τα τέλη του 19ου αιώνα¹. Το 2000 αριθμούσε 360 μέλη (το 1979 μετρήθηκαν 107 άτομα), αριθμός πολύ μικρότερος από άλλες περιόδους. Οι ίδιο αυτο-αποκαλούνται hiaitsiihi (οι «ίσιοι», οι «σωστοί»). Η γλώσσα τους δεν έχει αριθμούς ή εξαρτημένες προτάσεις. Την αποκαλούν apaitsiiso (αυτό που βγαίνει από το κεφάλι). Πολλές φορές προσπάθησαν γλωσσολόγοι να ερμηνεύσουν και να βάλουν σε καλούπια τη γλώσσα τους, αλλά είναι κάτι που φαντάζει δύσκολο². Οι Πιραχά συνεννοούνται ακόμα και με το κλάμα ή με σφυρίγματα, ή ακόμα και μιλώντας ενώ τρώνε. Η αίσθηση του χρόνου που έχουν βασίζεται στην ξηρή και τη βροχερή εποχή, με βάση αυτό οργανώνονται. Δεν χρησιμοποιούν καμμία λέξη για να περιγράψουν χρώματα. Χρησιμοποιούν μόνο 3 αντωνυμίες. Αξιοσημείωτο είναι ότι δίνουν ονόματα στα έμβρυα πριν καν γεννηθούν.

Αυτό, όμως, που μπερδεύει πιο πολύ απ’ όλα τους γλωσσολόγους είναι η έλλειψη εξαρτημένων προτάσεων. Αντί να πούνε π.χ. «όταν θα ’χω τελειώσει το φαΐ, θα ήθελα να μιλήσω μαζί σου», λένε «τελειώνω το φαΐ, μιλάω μαζί σου».

Θεωρούνται πολύ ειρηνικοί, έχουν ελάχιστη επαφή με τον πολιτισμό, η οποία περιορίζεται στη χρήση κάποιων εργαλείων. Βέβαια, κατά καιρούς έχουν αναφερθεί συμπλοκές με άλλους ιθαγενείς ή λευκούς ντόπιους.

Η κύρια ασχολία τους είναι το κυνήγι και η συλλογή τροφών. Από τις καρύδες, τις οποίες ανταλλάσσουν με ντόπιους, παίρνουν ρούχα, εργαλεία, αλεύρι κ.ά.

Στο παρακάτω κείμενο, αναπτύσσεται μια προβληματική σχετικά με τη γλώσσα τους, που ανατρέπει τις περισπούδαστες αναλύσεις διαφόρων επιστημόνων.

Oι Πιραχά  έχουν μια ασυνήθιστη γλώσσα και είναι μια από τις πολλές ζωντανές αποδείξεις ότι η θεωρία του Noam Chomsky, «ότι η γλώσσα μας είναι το αποτέλεσμα της εξέλιξης ενός γενετικά καθορισμένου προγράμματος», είναι λάθος.

Ποια είναι η δομή της γλώσσας γενικά; Σύμφωνα με τον Τσόμσκυ, ένα μωρό μπορεί να έχει ένα μεγάλο σώμα της γνώσης, και χρειάζεται μόνο να μάθει τα ιδιότυπα χαρακτηριστικά της γλώσσας ή των γλωσσών στις οποίες εκτίθεται. Γιατί ήταν αδύνατο για κάποια μωρά να μάθουν να μιλάνε (παραπάνω από μερικές λέξεις), όταν τα βρήκαν σε μια ορισμένη ηλικία; Αν η θεωρία μιας οικουμενικής γραμματικής ήταν αληθινή (και το ψευδές συμπέρασμα, στο οποίο βασίζεται, ότι οι εγκέφαλοί μας είναι γενετικά προκαθορισμένοι), τότε αυτά τα μωρά θα έπρεπε να μπορούν να μάθουν να μιλάνε τουλάχιστον στο βασικό επίπεδο γραμματικής που, σύμφωνα με τον Τσόμσκυ, είναι κοινό σε όλη την ανθρωπότητα. Αλλά δεν το κάνουν αυτό. Αν δεν εκτεθούν σε κάποια γλώσσα στα πρώτα χρόνια της ζωής τους, τα παιδιά θα μπορέσουν μόνο να μάθουν κάποιες λέξεις και καθόλου γραμματική. Θα επικοινωνούν σαν τους λύκους (αν μεγαλώσουν ανάμεσα σε λύκους) ή σαν πίθηκοι (αν μεγαλώσουν ανάμεσα σε πίθηκους). Το ενδιαφέρον σχετικά με τη θεωρία του Τσόμσκυ για την οικουμενική γραμματική είναι ότι βασίζεται σε έναν άγγλο φιλόσοφο που ονομάζεται Roger Bacon, που έζησε κατά τον 13ο αιώνα, και στην παρατήρησή του ότι όλες οι γλώσσες χτίζονται πάνω σε μια κοινή υποβόσκουσα γραμματική και αγνοεί όλες τις μετέπειτα παρατηρήσεις πάνω στην ποικιλία της δομής στις γλώσσες των ανθρώπων.

Οι «θάνατοι» των γλωσσών

Οι μισές από τις ομιλούμενες σήμερα γλώσσες του κόσμου θα έχουν εξαφανιστεί μέχρι το τέλος αυτού του αιώνα, σύμφωνα με τις δυσοίωνες προβλέψεις της UNESCO. Πάνω από 2.000 από τις 7.000 γλώσσες παγκοσμίως έχουν πλέον λιγότερους από 1.000 γηγενείς ομιλητές, σύμφωνα με στοιχεία που παρουσίασε η εφημερίδα Washington Post. Οι περισσότερες γλώσσες που κινδυνεύουν με αφανισμό βρίσκονται σε περιοχές όπως το τροπικό δάσος του Αμαζονίου, η υποσαχάρια Αφρική, η Ωκεανία, η Αυστραλία και η Νοτιοανατολική Ασία, όπως καταγράφεται στο project για τη γλωσσική πολυμορφία της UNESCO. Επίσης, οι Ηνωμένες Πολιτείες θα χάσουν εκατοντάδες αυτόχθονες γλώσσες, αλλά και στην Ευρώπη υπάρχουν τέτοια παραδείγματα.

Η περίπτωση Korzybski: Μια γλωσσολογική θεώρηση με απελευθερωτικά στοιχεία

Δεν ήταν λίγοι αυτοί που ασχολήθηκαν κι εξακολουθούν να ασχολούνται με τις πολλές διαστάσεις της γλώσσας. Ωστόσο, ελάχιστοι είναι αυτοί που άνοιξαν νέους δρόμους ελευθερίας στα μέσα έκφρασης της ανθρώπινης σκέψης. Ο Alfred Korzybski (1879-1950) υπήρξε ένας απ’ αυτούς, αποτελώντας μια ιδιαίτερη περίπτωση. Ήταν πολωνο-αμερικανός ανεξάρτητος ερευνητής και ανέπτυξε ένα πεδίο έρευνας, που ονομάστηκε γενική σημασιολογία (general semantics). Υποστήριξε ότι η ανθρώπινη γνώση του κόσμου περιορίζεται τόσο από το ανθρώπινο νευρικό σύστημα, όσο και απ’ τις ανθρώπινες γλώσσες που έχει αναπτύξει και έτσι κανείς δεν μπορεί να έχει άμεση πρόσβαση στην πραγματικότητα, δεδομένου ότι το περισσότερο που μπορούμε να γνωρίζουμε είναι αυτό που με τον εγκέφαλό μας φιλτράρουμε μέσα από τις απαντήσεις που δίνει στην πραγματικότητα.

Γλωσσικά έρματα[1] της εξουσίας

Και φτάνοντας στο σπίτι του, ο Νικολάι Ιβάνοβιτς είπε στη γυναίκα του: «Μην ανησυχήσεις, Γιεκατερίνα Πέτροβνα· µην τροµάξεις. Απλά, δεν υπάρχει ισορροπία στον κόσµο. Ένα-ενάµισι κιλό λάθος έγινε σ’ ολόκληρο το σύµπαν, αλλά είναι πραγματικά εντυπωσιακό, Γιεκατερίνα Πέτροβνα, πέρα για πέρα εντυπωσιακό!»

Αυτό ήταν όλο.

Daniil Kharms, Περί Ισορροπίας.

Η γλώσσα, με την έννοια του λόγου, δηλαδή του λεξιλογίου, είναι η έκφραση σκέψεων. Το αν ταυτίζεται η γλώσσα με τη σκέψη και όλα τα συναφή φιλοσοφικά ερωτήματα θα τα αφήσουμε, τουλάχιστον προς το παρόν. Σημασία έχει ότι με την γλώσσα αποκωδικοποιούμε τη σκέψη μας, ώστε να την επικοινωνήσουμε με τους γύρω μας. Γι’ αυτό και άνθρωποι που αναγκάζονται να στερηθούν τη μητρική τους γλώσσα πολλές φορές μοιάζουν ανόητοι (με την διττή σημασία της λέξης: ακατανόητοι αλλά και ηλίθιοι). Σπάει ένας δεσμός τους πνεύματος με τον έξω κόσμο. Τις περισσότερες φορές αυτό συμβαίνει, εξ αιτίας βίαιης επιβολής. Είτε γιατί ο άνθρωπος αυτός αναγκάστηκε να μεταναστεύσει, είτε γιατί μία «γλωσσική μεταρρύθμιση» του αφαίρεσε αυτό το δικαίωμα. Υπάρχει όμως και η περίπτωση, όπως συμβαίνει σήμερα με την ελληνική και άλλες γλώσσες, ο ίδιος ο χρήστης της γλώσσας να την «ξεχνάει» με τη θέλησή του σταδιακά.

Τὰ στολίδια τῶν λέξεων

Ἡ σχέση τοῦ ἀνθρώπου μὲ τὴ γλῶσσα του μοιάζει μὲ αὐτή ἑνὸς δημιουργοῦ. Εἶναι ἕνα εἶδος στολιδιοῦ, ἑνὸς εἴδους τέχνης. Ἄλλωστε, μὲ τὴν λέξη κόσμος οἱ ἀρχαῖοι ἐννοοῦσαν καὶ τὸ στολίδι (ἐξ οὗ καὶ τὸ κόσμημα). Θὰ μπορούσαμε νὰ σκεφτοῦμε τὸν ὁμιλοῦντα ἄνθρωπο σὰν ἕναν γλύπτη. Στὴν ἀρχή σκέφτεται τὴν ἰδέα, τὴν συλλαμβάνει ὡς εἰκόνα καὶ ἐπιθυμεῖ νὰ τὴν ἐκφράσει. Κάποτε σκέφτεται καὶ νὰ τὴν ἀποτυπώσει. Θὰ τὴ ζωγραφίσει ἴσως πρῶτα, θὰ ἀναπαραστήσει καὶ θ’ ἀφηγηθεῖ μέσα ἀπὸ μιὰ εἰκόνα. Ἔπειτα θὰ τῆς δώσει μορφή πάνω στὸ ξύλο, τὴν πέτρα ἤ τὸν πηλό. Κάπως ἔτσι θὰ σκέφτηκε ὁἄνθρωπος, θὰ εἶπε, θὰ ζωγράφισε. Ἔφτιαξε ἔπειτα εἰκονικές γραφές. Σύμβολα-εἰκόνες μιᾶς λέξης-ἔννοιας. Μετά γράμματα-ἰδέες. Λόγος χαραγμένος σὲ λέξεις πάνω στὶς κέρινες, ξύλινες, λίθινες πλάκες, στὸ ἐπεξεργασμένο δέρμα. Ἔπειτα πάνω στὰ φύλλα τοῦ παπύρου καὶ τὸ χαρτί.

Η «τροποποίηση» της Ελληνικής Ορθογραφίας

Δανείζομαι τον παραπάνω τίτλο από το βιβλίο «Τα Παρασκήνια του ΚΚΕ» του Ελευθέριου Σταυρίδη, ο οποίος αποτέλεσε στέλεχος, Γενικός Γραμματέας και βουλευτής του ΚΚΕ από της ιδρύσεώς του έως το 1928. Υπό τον τίτλο αυτόν εξιστορεί την τύχη ενός άλλου ιστορικού στελέχους του ΚΚΕ, του Γεώργιου Κολοζώφ, μετά την απόδραση του τελευταίου από τις φυλακές Συγγρού κατά το 1931 και την διαφυγή του στη Ρωσία με τη βοήθεια της Σοβιετικής πρεσβείας. Ακολουθεί ένα απόσπασμα από γράμμα που έστειλε στη σύζυγό του Δόμνα, κατά το 1934 ή 1935 (σε μονοτονική γραφή):