Η καταστροφή της φύσης

του Anton Pannekoek (1873-1960)

Πρόλογος

Πρόκειται για ένα πρώιμο άρθρο του διάσημου σοσιαλιστή μελετητή, καθώς και εξέχοντος αστρονόμου Anton Pannekoek, το οποίο προχωρά σε μεγάλο βαθμό στην εξάλειψη της ιδέας ότι οι σοσιαλιστές είχαν μια πολύ παραγωγιστική άποψη για τη σχέση του ανθρώπου με το περιβάλλον.

Ο Άντον Πάνεκουκ, υπήρξε ο πιο γνωστός θεωρητικός των εργατικών συμβουλίων και κύριος εκπρόσωπος της αριστερής πτέρυγας του Κ.Κ. Ολλανδίας, στην οποία ο Λένιν επιτέθηκε στο έργο του «Ο αριστερισμός». Ο Πάνεκουκ προσπάθησε να ξεκαθαρίσει τη φύση του μπολσεβικισμού και της ρωσικής επανάστασης. Έδειξε ότι η Οκτωβριανή επανάσταση, αν και αποτελούσε σημαντικό σταθμό στην ανάπτυξη του εργατικού κινήματος, κατέτεινε εξ αρχής σε ένα σύστημα παραγωγής που θα μπορούσε να χαρακτηριστεί κρατικός σοσιαλισμός ή κρατικός καπιταλισμός. Αλλά η ρωσική επανάσταση διεξάχθηκε κάτω από το λάβαρο του μαρξισμού και το μπολσεβίκικο κράτος θεωρήθηκε γενικά ένα μαρξιστικό καθεστώς. Ο μαρξισμός, και κατόπιν, ο μαρξισμός-λενινισμός-σταλινισμός, αποτέλεσαν την ιδεολογία του ρωσικού κρατικού καπιταλισμού.

Οι απόψεις του τείνουν στον ακραίο κομμουνισμό, σε πολλά σημεία δε ταυτίζονται με τους αναρχοκομμουνιστές, τους λεγόμενους ντεφαιτιστές και άλλες επαναστατικές για την εποχή τους τάσεις, εκφραστές των οποίων είναι οι Ρόζα Λούξεμπουργκ, Κάρλ Λίμπκνεχτ, Πώλ Μάτικ, Αμαντέο Μπορντίγκα κ.ά.

Χαρακτηριστικό των απόψεων του είναι, επίσης, το Γράμμα του Πανεκούκ προς τον Πωλ Ματίκ (στις 26/5/1949) σχετικά με τις διαφορές μεταξύ μαρξισμού και αναρχισμού.^[1]

[…] Και οι δύο πήραν μέρος στην επανάσταση του 1848, ως αγωνιστές, αλλά στη συνέχεια οι δρόμοι τους χώρισαν, όντας πράγματι τα προϊόντα δυο εντελώς διαφορετικών κοινωνικών περιβαλλόντων. Ο Μπακούνιν προερχόταν από τη Ρωσία, όπου η τσαρική απολυταρχία κατέστειλε οποιαδήποτε κοινωνική και πνευματική πρόοδο.

Ο Μαρξ είχε γαλουχηθεί εντός της ανόδου του δυτικού βιομηχανικού καπιταλισμού. Για τον Μπακούνιν ως εκ τούτου, η ελευθερία αποτελούσε την μέγιστη ιδέα και στόχο, αναγνωρίζοντας στην … κρατική εξουσία τη βάση της δουλείας και της φτώχειας των μαζών. Ο Μαρξ από την άλλη έβλεπε στην καπιταλιστική εκμετάλλευση την αιτία της δυστυχίας και της δουλείας, γνωρίζοντας την πολιτική ελευθερία της Αγγλίας, όπου, ωστόσο, υπήρχαν οι διάφορες ανοργάνωτες ανταγωνιζόμενες μικρές επιχειρήσεις, και ως εκ ιική κυρίαρχη εξουσία, μια δημοκρατική κρατική εξουσία, η οποία ελέγχεται και κυριαρχείται από την εργατική τάξη. Έτσι οι βασικές τους ιδέες βρέθηκαν αντιμέτωπες μεταξύ τους. Ο Μαρξ είδε ότι η πολιτική ελευθερία του Μπακούνιν δεν ήταν επαρκής, ενώ ο Μπακούνιν έβλεπε ότι η οργανωμένη κρατική εξουσία του Μαρξ θα έφερνε μια χειρότερη σκλαβιά. Ο Μπακούνιν είχε έρθει σε επαφή και είχε σπουδάσει, όπως και πολλοί άλλοι ρώσοι, τις δυτικές επιστήμες και γνώσεις και, σε αντίθεση με τους περισσότερους ρώσους, επιχείρησε να τις εφαρμόσει για να συμμετάσχει στον αγώνα των εκμεταλλευομένων μαζών στη δυτική Ευρώπη, θεωρώντας ότι τα προβλήματα τους ήταν τα ίδια με τα δικά του. Ο Μαρξ επαναστατικοποίησε τη δυτική επιστήμη μέσω του ιστορικού υλισμού και της οικονομικής θεωρίας του καπιταλισμού, θέτοντας με αυτόν τον τρόπο μια νέα βάση για όλους τους περαιτέρω ταξικούς αγώνες. […]

[…] Δεν ήταν απλώς η σύγκρουση δύο αντίθετων χαρακτήρων, όπου από την μια είχαμε το φλογερό πνεύμα του Μπακούνιν να απευθύνει έκκληση στα επαναστατημένα συναισθήματα (των εργατών) για να πολεμήσουν για την ελευθερία, και από την άλλη τον θεμελιώδη επιστήμονα Μαρξ που προσπαθούσε να οργανώσει την αφύπνιση της εργατικής τάξης. Το πρόβλημα βρισκόταν στον τρόπο με τον οποίο θα μπορούσε να ενωθεί η οργάνωση και η ελευθερία σε μία μορφή και μέθοδο της επαναστατικής δράσης. Κάτι το οποίο δεν μπορούσε να επιλυθεί εκείνη την περίοδο, γιατί η λύση του απαιτεί ένα υψηλότερο στάδιο της προλεταριακής συνείδησης από αυτό που υπήρχε κατά τον 19ο αιώνα. Η καπιταλιστική ανάπτυξη έχει αλλάξει αυτές τις συνθήκες. Η οργάνωση έχει γίνει ένα όπλο του καπιταλισμού και στα χέρια της κρατικής εξουσίας έγινε, στη Γερμανία και στη Ρωσία, ένα συντριπτικό όργανο της δεσποτικής καταστολής κάθε ελευθερίας. Τώρα που οι σοσιαλιστές αυτοαποκαλούνται οπαδοί του Μαρξ, προβαίνοντας σε μια μονομερή διαστρέβλωση των απόψεών του, ενεργώντας ως πράκτορες του κρατικού καπιταλισμού, είναι φυσικό η προσοχή των ευρύτερων κύκλων να στραφεί προς το γράψιμο του Μπακούνιν. Και έτσι νομίζω ότι ένα βιβλίο που εξηγεί τις απόψεις του θα θεωρηθεί πολύ ενδιαφέρον από τους εργάτες. […]

Anton Pannekoek: Η καταστροφή της φύσης

Υπάρχουν πολλές καταγγελίες στην επιστημονική βιβλιογραφία σχετικά με την αυξανόμενη καταστροφή των δασών. Αλλά δεν είναι μόνο η χαρά, που κάθε λάτρης της φύσης αισθάνεται για τα δάση που πρέπει να ληφθεί υπ’ όψη. Υπάρχουν επίσης σημαντικά υλικά συμφέροντα, πράγματι τα ζωτικά συμφέροντα της ανθρωπότητας. Με την εξαφάνιση των άφθονων και πυκνών δασών, οι χώρες που ήταν γνωστές στην αρχαιότητα για τη γονιμότητά τους, που ήταν πυκνοκατοικημένες και γνωστές ως σιτοπαραγωγές για τις μεγάλες πόλεις, έχουν γίνει πέτρινες έρημοι.

Η βροχή σπάνια πέφτει εκεί, εκτός από τις καταστρεπτικές δυνατές λασποβροχές που μεταφέρουν τα στρώματα του χούμου τα οποία πρέπει να γονιμοποιήσει η βροχή. Όταν τα δάση των βουνών έχουν καταστραφεί, οι χείμαρροι που τροφοδοτούνται από τις καλοκαιρινές βροχές προκαλούν τεράστιες μάζες συμπαγών πετρωμάτων και άμμου, οι οποίες φράζουν τις κοιλάδες των Άλπεων, με αποτέλεσμα την απομάκρυνση των δασών και την ερήμωση χωριών, των οποίων οι κάτοικοι είναι αθώοι, αφού «τα προσωπικά μικροσυμφέροντα και η άγνοια έχουν καταστρέψει το δάσος και τα νερά της ψηλής κοιλάδας».

Οι συγγραφείς επιμένουν με έμφαση στα προσωπικά συμφέροντα και την άγνοια στην εύγλωττη περιγραφή της άθλιας αυτής κατάστασης, αλλά δεν εξετάζουν τα αίτιά της. Πιστεύουν πιθανώς ότι η έμφαση στις συνέπειες είναι αρκετή για να αντικαταστήσει την άγνοια με μια καλύτερη κατανόηση και να αναιρέσει τα αποτελέσματα. Δεν βλέπουν ότι αυτό είναι μόνο ένα μέρος του φαινομένου, μια από τις πολλές παρόμοιες συνέπειες που έχει ο καπιταλισμός^[2] στη φύση, αυτός ο τρόπος παραγωγής που είναι το υψηλότερο στάδιο στο κυνήγι κέρδους.

Γιατί η Γαλλία είναι μια χώρα φτωχή σε δάση, που πρέπει να εισάγει κάθε χρόνο ξυλεία αξίας εκατοντάδων εκατομμύριων φράγκων από το εξωτερικό και να ξοδεύει πολύ περισσότερα για να αποκαταστήσει μέσω της αναδάσωσης τις καταστροφικές συνέπειες της αποψίλωσης των Άλπεων; Κατά τη διάρκεια του Παλαιού Καθεστώτος (προεπαναστατικού) υπήρχαν πολλά κρατικά δάση. Αλλά η μπουρζουαζία, που πήρε το τιμόνι της Γαλλικής Επανάστασης, είδε σε αυτά μόνο ένα μέσο ιδιωτικού πλουτισμού. Οι κερδοσκόποι έκλεισαν 3 εκατομμύρια εκτάρια για να μετατρέψουν το ξύλο σε χρυσό. Δεν σκέφτονταν το μέλλον, μόνο το άμεσο κέρδος.

Για τον καπιταλισμό, όλοι οι φυσικοί πόροι δεν είναι παρά χρυσός. Όσο ταχύτερα τους εκμεταλλεύεται, τόσο περισσότερο επιταχύνεται η ροή του χρυσού. Η ιδιωτική οικονομία καταλήγει σε κάθε άτομο που προσπαθεί να κάνει το μεγαλύτερο κέρδος χωρίς να σκέφτεται καν για μια στιγμή το γενικό συμφέρον, την ανθρωπότητα. Αυτό έχει ως αποτέλεσμα, κάθε άγριο ζώο που έχει νομισματική αξία και κάθε άγριο φυτό που δημιουργεί κέρδη να είναι αμέσως αντικείμενο του αγώνα για εξόντωση. Οι ελέφαντες της Αφρικής σχεδόν εξαφανίστηκαν, θύματα συστηματικού κυνηγιού για το ελεφαντόδοντό τους. Είναι παρόμοιο για τα καουτσουκόδεντρα, τα οποία είναι θύματα μιας εξευτελιστικής οικονομίας στην οποία όλοι τους καταστρέφουν μόνο χωρίς να φυτεύουν καινούρια.

Στη Σιβηρία, διαπιστώθηκε ότι τα γουνοφόρα ζώα γίνονται όλο και πιο σπάνια λόγω έντονης θήρας και ότι τα πιο πολύτιμα είδη μπορεί σύντομα να εξαφανιστούν. Στον Καναδά, τεράστια παρθένα δάση έχουν μετατραπεί σε στάχτες, όχι μόνο από εποίκους που επιθυμούν να καλλιεργήσουν το έδαφος αλλά και από «ερευνητές» που αναζητούν κοιτάσματα ορυκτών που μετατρέπουν τις ορεινές πλαγιές σε γυμνούς βράχους, ώστε να έχουν καλύτερη εικόνα του εδάφους. Στη Νέα Γουινέα, μια σφαγή παραδείσιων πτηνών οργανώθηκε για να ικανοποιήσει την ακριβή ιδιοτροπία μιας Αμερικανίδας δισεκατομμυριούχου. Η τρελλή μόδα, τυπικό χαρακτηριστικό μιας καπιταλιστικής σπατάλης της υπεραξίας, έχει ήδη οδηγήσει στην εξόντωση σπάνιων ειδών. Τα θαλάσσια πτηνά στην ανατολική ακτή της Αμερικής οφείλουν μόνο την επιβίωσή τους στην αυστηρή παρέμβαση του κράτους. Δυστυχώς υπάρχουν πάρα πολλά τέτοια παραδείγματα.

Αλλά δεν υπάρχουν φυτά και ζώα για να χρησιμοποιηθούν από τον άνθρωπο για δικούς τους σκοπούς; Εδώ, αφήνουμε εντελώς το ζήτημα της διατήρησης της φύσης όπως θα ήταν χωρίς ανθρώπινη παρέμβαση. Γνωρίζουμε ότι οι άνθρωποι είναι οι αφέντες της Γης και ότι μεταμορφώνουν εντελώς τη φύση για να καλύψουν τις ανάγκες τους. Για να ζήσουμε, είμαστε απόλυτα εξαρτημένοι από τις δυνάμεις της φύσης και από τους φυσικούς πόρους. Πρέπει να τους χρησιμοποιήσουμε και να τους καταναλώσουμε. Δεν είναι αυτό το ζήτημα εδώ, αλλά ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός τους χρησιμοποιεί.

Μια ορθολογική κοινωνική τάξη θα πρέπει να χρησιμοποιήσει τους διαθέσιμους φυσικούς πόρους με τέτοιο τρόπο ώστε αυτό που καταναλώνεται να αντικαθίσταται ταυτόχρονα, έτσι ώστε η κοινωνία να μην υποβαθμιστεί και να γίνει πλουσιότερη. Μια κλειστή οικονομία, η οποία καταναλώνει μέρος του καλαμποκιού της, εξαντλείται ολοένα και περισσότερο και πρέπει αναπόφευκτα να αποτύχει. Αυτός είναι ο τρόπος με τον οποίο ο καπιταλισμός ενεργεί. Αυτή είναι μια οικονομία που δεν σκέφτεται για το μέλλον αλλά ζει μόνο στο άμεσο παρόν. Στη σημερινή οικονομική τάξη, η φύση δεν εξυπηρετεί την ανθρωπότητα, αλλά το κεφάλαιο. Δεν είναι τα ρούχα, οι διατροφικές ή πολιτιστικές ανάγκες της ανθρωπότητας που διέπουν την παραγωγή, αλλά η όρεξη του κεφαλαίου για κέρδος, για το χρυσό.

Οι φυσικοί πόροι γίνονται αντικείμενο εκμετάλλευσης σε τέτοιο βαθμό, λες και τα αποθέματα είναι άπειρα και ανεξάντλητα. Οι επιβλαβείς συνέπειες της αποψίλωσης για τη γεωργία και η καταστροφή χρήσιμων ζώων και φυτών εκθέτουν τον πεπερασμένο χαρακτήρα των διαθέσιμων αποθεμάτων και την αποτυχία αυτού του τύπου οικονομίας. Ο Ρούσβελτ φαίνεται να αναγνωρίζει αυτή την αποτυχία, όταν καλεί μια διεθνή διάσκεψη για να αναθεωρήσει την κατάσταση των διαθέσιμων φυσικών πόρων και να λάβει μέτρα για να σταματήσει η σπατάλη τους.

Φυσικά το ίδιο το σχέδιο είναι απίστευτο. Το κράτος θα μπορούσε να κάνει πολλά για να σταματήσει την ανείπωτη εξολόθρευση των σπάνιων ειδών. Αλλά το καπιταλιστικό κράτος είναι τελικά ένας κακός εκπρόσωπος του καλού της ανθρωπότητας. Πρέπει να σταματήσει εν όψει των ουσιωδών συμφερόντων του κεφαλαίου.

Ο καπιταλισμός είναι μια απίστευτη οικονομία που δεν μπορεί να ρυθμίσει τις πράξεις της με την κατανόηση των συνεπειών τους. Αλλά ο καταστροφικός χαρακτήρας του δεν προέρχεται μόνο από αυτό το γεγονός. Κατά τη διάρκεια των αιώνων οι άνθρωποι εκμεταλλεύτηκαν τη φύση με ανόητο τρόπο, χωρίς να σκεφτόμαστε το μέλλον της ανθρωπότητας στο σύνολό της. Αλλά η εξουσία τους ήταν περιορισμένη. Η φύση ήταν τόσο μεγάλη και τόσο ισχυρή ώστε με τα αδύνατα τεχνικά μέσα της, ο άνθρωπος θα μπορούσε να τη βλάψει μόνο σε εξαιρετικές περιπτώσεις. Ο καπιταλισμός, αντιθέτως, αντικατέστησε τις τοπικές ανάγκες με τις παγκόσμιες ανάγκες και δημιούργησε σύγχρονες τεχνικές για την εκμετάλλευση της φύσης. Επομένως, τίθεται πλέον θέμα τεράστιων μαζών ύλης που υποβάλλονται σε επεξεργασία με κολοσσιαία μέσα καταστροφής και απομακρύνονται με ισχυρά μέσα μεταφοράς. Η κοινωνία υπό τον καπιταλισμό μπορεί να συγκριθεί με ένα γιγαντιαίο αταίριαστο σώμα. Ενώ ο καπιταλισμός αναπτύσσει την εξουσία του χωρίς περιορισμούς, είναι ταυτόχρονα ολοένα και πιο καταστροφικός για το περιβάλλον από το οποίο ζει. Μόνο ο σοσιαλισμός, ο οποίος μπορεί να δώσει αυτή τη συνείδηση ​​και την αιτιολογημένη δράση, θα αντικαταστήσει ταυτόχρονα την καταστροφή της φύσης με μια εξορθολογισμένη οικονομία.

Zeitungskorrespondenz N° 75, 10 Ιουλίου 1909.

Μετάφραση – απόδοση Π.

Δημοσιεύθηκε στην ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 197, Οκτώβριος 2019

^[1]. Η αρχική έκδοση του γράμματος μπορεί να βρεθεί στο Διεθνές Ινστιτούτο των Αρχείων Κοινωνικής Ιστορίας (στο Άμστερνταμ). (IISG, Pannekoek Archives, F. 108 PP.8) Το κείμενο έχει μεταφραστεί από το πρωτότυπο χειρόγραφο και μπορεί να βρεθεί στον ακόλουθο σύνδεσμο: https://libcom.org/history/pannekoek-Marx-Bakunin.

^[2]. Οι προσεγγίσεις με βάση τον καπιταλισμό και τα σοσιαλιστικά προτάγματα, που υπάρχουν στο κείμενο, δεν θα πρέπει να ξενίζουν, δεδομένης της εποχής και του χρόνου συγγραφής.