Ο άνθρωπος και η τεχνική

Συμβολή σε μια φιλοσοφία της ζωής

του ΟΣΒΑΛΝΤ ΣΠΕΝΓΚΛΕΡ

Μτφ: Γιώργος Στεφανίδης

Επίμετρο: Νίκος Μάλλιαρης

Εκδόσεις Μάγμα / Ιούνιος 2019 / σελ. 154

«Ο άνθρωπος ήταν –και είναι– υπερβολικά ρηχός και δειλός για να αντέξει το γεγονός της φθαρτότητας κάθε τι ζωντανού. Ως εκ τούτου, κουκουλώνει τη φθαρτότητα αυτή με τη ρόδινη αισιοδοξία της Προόδου –στην οποία κανείς δεν πιστεύει πραγματικά–, τη συγκαλύπτει με τη λογοτεχνία, ενώ κρύβεται πίσω από ιδεώδη για να μην αντικρύσει το παραμικρό. Η φθαρτότητα όμως, η γένεση και η φθορά, είναι μορφή κάθε τι πραγματικού […]. Κάθε δημιουργία υποκύπτει στην παρακμή· κάθε σκέψη, κάθε εφεύρεση, κάθε πράξη υποκύπτει στην λησμοσύνη. Διαισθανόμαστε παντού κοσμοϊστορικές διαδρομές που έχουν εξαφανιστεί. Ερείπια περασμένων έργων που ανήκουν σε νεκρούς πλέον πολιτισμούς κείνται παντού μπροστά στα μάτια μας. Στην ύβρη του Προμηθέα, ο οποίος φθάνει μέχρι τον ουρανό για να υποτάξει τις θεϊκές δυνάμεις στον άνθρωπο, αναλογεί η συντριβή». (Όσβαλντ Σπένγκλερ)

Οι ιδέες που περιλαμβάνονται σε τούτο το σύντομο βιβλίο συνεχίζουν, εμβαθύνουν, αλλά και ανανεώνουν συνάμα, τις αναλύσεις της Παρακμής της Δύσης, του μείζονος έργου του Όσβαλντ Σπένγκλερ. Το βασικό ζήτημα που απασχολεί εδώ τον Γερμανό φιλόσοφο είναι η ανάδυση κι οι πολλαπλές συνέπειες της επικράτησης της βιομηχανικής τεχνικής: σε επίπεδο κοινωνικό, οικονομικό και πνευματικό εντός της ίδιας της παρακμάζουσας Δύσης σε επίπεδο γεωπολιτικό σε ό,τι αφορά τις σχέσεις της Δύσης με τους μη δυτικούς λαούς· τέλος σε επίπεδο οικολογικό, καθώς ο συγγραφέας αναλύει με ποιον τρόπο η ισχύς και η θηρευτική κι επεκτατική φύση της δυτικής τεχνικής χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο ως το ύψιστο και πιο αποτελεσματικό όπλο στον προμηθεϊκό του αγώνα ενάντια στην Φύση. (Από το οπισθόφυλλο της έκδοσης)

Το δοκίμιο του Όσβαλντ Σπένγκλερ, που παρουσιάζουν οι εκδόσεις Μάγμα, συνιστά ανάπτυξη του κειμένου μιας διάλεξης που έδωσε ο συγγραφέας του στις 6 Μαΐου 1931, με αφορμή την εκλογή του ως μέλους του διοικητικού Συμβουλίου του Γερμανικού Μουσείου του Μονάχου και το οποίο ο ίδιος παρουσίασε ως εφαρμογή της μεθόδου που ανέπτυξε στο περιβόητο έργο του Η Παρακμή της Δύσης.

Ο βαθιά αντιδημοκράτης Σπένγκλερ απέρριπτε τους Ναζί ως χυδαίους θεατρίνους, απέρριψε τις προτάσεις τους να στηρίξει το καθεστώς. Ήδη το 1925 απορρίπτει την πρόταση του ηγετικού στελέχους των εθνικοσοσιαλιστών Γκρέγκορ Στράσσερ να συνεργαστεί στο μηνιαίο περιοδικό τους, λόγω του «πρωτόγονου αντισημιτισμού τους». Στην συνέχεια ασκεί στους ναζί δριμεία κριτική στο βιβλίο Αποφασιστικά Βήματα ενώ μετά την κατάληψη της εξουσίας από τους ναζί απορρίπτει πρόταση του Γκαίμπελς να μιλήσει στην «Ημερίδα του Πότσνταμ» στις 18 Μαρτίου 1933. Στις 14 Ιουνίου 1933 απορρίπτει την πρόταση του Πανεπιστημίου της Λειψίας να αναλάβει την πανεπιστημιακή έδρα Παγκόσμιας Ιστορίας και Ιστορίας του Πολιτισμού. Το βιβλίο του Αποφασιστικά Βήματα απαγορεύεται από τους ναζί, καθώς και κάθε αναφορά στο όνομα του από τον Σεπτέμβριο του 1933 έως τον θάνατό του στις 8 Μαΐου του 1936.

Στο εξαιρετικό του Επίμετρο, ο Νίκος Μάλλιαρης σημειώνει, μεταξύ άλλων, σχετικά με την εξέταση των πολιτικών απόψεων του Όσβαλντ Σπένγκλερ, ότι «…οφείλουμε κατ’ αρχάς ν’ αντιτεθούμε στον ιεροεξεταστικό τρόπο με τον οποίο προσεγγίζεται πλέον πολύ συχνά ο πολιτικός και φιλοσοφικός στοχασμός. Διαβάζουμε, λ.χ. ότι «είναι φασίστας –πιο φασίστας δεν γίνεται. Και όμως αξίζει να του δείξουμε τον σεβασμό μας, αντιμετωπίζοντάς τον σαν αυτό που είναι και όχι σαν έναν ευφυή λόγιο, έναν εύστροφο κριτικό του πολιτισμού. […] δηλαδή σαν μια από τις μορφές της παρακμής που λοιδορεί»¹.

Έτσι, όπως εξηγεί ο Μάλλιαρης: στην καλύτερη δηλαδή, περίπτωση έχουμε μια εργαλειακού τύπου ανάγνωση: «στις όψιμες μαζικές κοινωνίες ο αντιδημοκρατικός, αντιδιαφωτιστικός, αντεπαναστατικός λόγος του Σπένγκλερ μπορεί να μας μάθει περισσότερα για το πώς σκέπτονται και δρουν οι σημερινές ολιγαρχικές ελίτ»². Φυσικά ο Σπένγκλερ, μολονότι ακροδεξιός, δεν ήταν «φασίστας», μιας κι ο φασισμός συνιστά την κατεξοχήν νεωτερική, «εκσυγχρονιστική» κι «επαναστατική» εκδοχή της Ακροδεξιάς. Ο Γερμανός φιλόσοφος ήταν ένας εκπρόσωπος της λεγόμενης «Συντηρητικής Επανάστασης»: εθνικιστής, οπαδός του γερμανικού μιλιταρισμού, υπέρμαχος ενός νεοαριστοκρατικού μοντέλου που ερχόταν σε πλήρη αντίθεση με τη «μαζική» και πληβειακή λογική των φασιστικών κινημάτων.

Ο Μάλλιαρης συντάσσεται σαφώς με την άποψη ότι ο Όσβαλντ Σπένγκλερ είναι εκφραστής της «συντηρητικής καχυποψίας απέναντι σε κάθε μορφή χιλιασμού», βρισκόμενος στον αντίποδα τόσο του ρομαντισμού όσο και του μεσσιανισμού, καθώς «η φιλοσοφία του στρέφεται ενάντια σε κάθε νεωτερικό ουτοπισμό: είτε πρόκειται για τη φιλελεύθερη λατρεία της Προόδου είτε για τον ναζισμό».

Το βιβλίο του Όσβαλντ Σπένγκλερ περιέχει μια εισαγωγή του ιδίου και στην συνέχεια ακολουθούν: Η τεχνική ως τακτική της ζωής, Φυτοφάγα και αρπακτικά, Η γένεση του ανθρώπου: το χέρι και το εργαλείο, το Δεύτερο Στάδιο: Ομιλία και Εγχείρημα, και τέλος η Έξοδος: Άνοδος και Πτώση του πολιτισμού της μηχανής.

Την έκδοση προλογίζει κείμενο των εκδόσεων Μάγμα.

Τα παρακάτω αποσπάσματα που παραθέτουμε ανήκουν στην Έξοδος: Άνοδος και Πτώση του πολιτισμού της μηχανής.

«Ο άνθρωπος δεν αρκείται πλέον να χρησιμοποιεί τα φυτά, τα ζώα και τους θρύλους ως υπηρέτες του, να στερεί από τη φύση τους θησαυρούς –τα μεταλλεύματα, τους πολύτιμους λίθους, τα δάση, τις κάθε λογής ίνες, το νερό των καναλιών και πηγών–, να υπερνικά τις αντιστάσεις της μέσω της ναυσιπλοΐας και της κατασκευής δρόμων, γεφυρών, τούνελ και αναχωμάτων. Δεν περιορίζεται να λεηλατεί τις πρώτες ύλες της φύσης, αλλά επιχειρεί να χαλιναγωγήσει και να υποδουλώσει τις ίδιες τις δυνάμεις της, προκειμένου να πολλαπλασιάσει ο ίδιος τη δύναμή του. Αυτή η τερατώδης σκέψη, ανήκουστη ως τότε, εμφανίζεται μαζί με τον φαουστικό πολιτισμό. Ήδη τον 10^ο αιώνα συναντούμε τεχνικές κατασκευές ενός εντελώς καινοφανούς είδους. Ήδη ο Ρότζερ Μπέικον και ο Αλβέρτος ο Μέγας είχαν συλλάβει τις ατμομηχανές, τα ατμόπλοια και τα αεροπλάνα. Δεν ήταν λίγοι αυτοί που στα κελιά τους συλλογίζονταν γύρω από την ιδέα του perpetuum mobile (λατινικά στο πρωτότυπο, αεικίνητο)».

Και ο Σπένγκλερ με μια αναμφισβήτητη διαύγεια και σχεδόν προφητικά συνεχίζει τον στοχασμό του «βλέποντας» την καταστροφή, που σχεδόν έναν αιώνα αργότερα δοξάζεται ολοένα και περισσότερο ως πρόοδος: «Έκτοτε η σκέψη αυτή δεν μας έχει εγκαταλείψει. Αν υλοποιούνταν, θα σήμαινε την οριστική νίκη επί του Θεού ή επί της φύσης –κατά το περίφημο deus sive natura – ένας μικρός αυτοδημιούργητος κόσμος, που κινείται αποκλειστικά και μόνο χάρη στην δική του δύναμη (όπως και ο μεγάλος) και υπακούει μονάχα στα κελεύσματα του ανθρώπου. Να ανεγείρει έναν κόσμο αφ’ εαυτού, να γίνει ο ίδιος Θεός: αυτό ήταν το όνειρο του φαουστικού εφευρέτη, από το οποίο προέκυψαν στη συνέχεια όλα τα σχεδιαγράμματα μηχανών, πλησιάζοντας όσο το δυνατόν τον ανέφικτο στόχο του perpetuum mobile. Η ιδέα της λείας εκδιπλώνεται ως τις έσχατες συνέπειές της. Όχι το τάδε ή το δείνα, όπως η φωτιά του Προμηθέα, αλλά ο ίδιος ο κόσμος σαν λάφυρο, μαζί με το μυστικό της δύναμής του, σύρεται βίαια μέσα στο οικοδόμημα του πολιτισμού».

Συσπείρωση Αναρχικών

1 Γ. Λιερός, «Η αντεπανάσταση στη δυτικοευρωπαϊκή ιδεολογία», Α′ Μέρος, Δρόμος της Αριστεράς, 22-3-2017

2 ό.π. Λιερός.