Προσο­χή! …Μαρξι­σμός

Α­φορ­μή γι’ αυ­τήν την προ­σπά­θεια ξε­κα­θα­ρί­σμα­τος των σχέ­σε­ων που μπο­ρεί να υ­πάρ­χουν με­τα­ξύ α­ναρ­χι­κών και μαρ­ξι­στι­κής ι­δε­ο­λο­γί­ας, εί­ναι η συ­χνή χρή­ση μαρ­ξι­στι­κών ό­ρων και θέ­σε­ων, στον λό­γο (έ­ντυ­πο ή προ­φο­ρι­κό) κά­ποιων συ­ντρό­φων. Συ­χνά για πα­ρά­δειγ­μα α­κού­γε­ται ο ό­ρος τα­ξι­κός πό­λε­μος ή ο ό­ρος προ­λε­τά­ριος. Ποια εί­ναι η δια­φο­ρά του κοι­νω­νι­κού πο­λέ­μου α­πό τον τα­ξι­κό πό­λε­μο και ποια του προ­λε­τά­ριου α­πό τον κα­τα­πιε­σμέ­νο;

Για να μπουν τα πράγ­μα­τα σε μια σει­ρά γί­νε­ται α­να­γκαί­ο να δού­με σύ­ντο­μα την κοι­νω­νι­κή θε­ω­ρί­α του Μαρ­ξ και να ε­πι­ση­μά­νου­με τα ση­μεί­α που αυ­τή δια­ψεύ­στη­κε απ’ την πραγ­μα­τι­κό­τη­τα. Πρώ­τα απ’ ό­λα πρέ­πει να υ­πο­γραμ­μί­σου­με τον οι­κο­νο­μι­κο-κε­ντρι­κό χα­ρα­κτή­ρα της μαρ­ξι­στι­κής θε­ω­ρί­ας. Κά­θε κοι­νω­νι­κό φαι­νό­με­νο, κά­θε κοι­νω­νι­κή δρά­ση εί­ναι, κα­τά τον Μαρ­ξ, συ­νέ­πεια των οι­κο­νο­μι­κών σχέ­σε­ων που ε­πι­κρα­τούν. Α­κό­μα και η θρη­σκεί­α, η τέ­χνη, η η­θι­κή, ό­λα α­πο­τε­λούν το «ε­ποι­κο­δό­μη­μα» μιας οι­κο­νο­μι­κής υ­πο­δο­μής. Ό­λα δια­μορ­φώ­νο­νται α­πό την οι­κο­νο­μι­κή ορ­γά­νω­ση. Αυ­τή η εμ­μο­νή της κυ­ριαρ­χί­ας της οι­κο­νο­μί­ας έ­να­ντι των άλ­λων πα­ρα­μέ­τρων της κοι­νω­νι­κής πραγ­μα­τι­κό­τη­τας εί­ναι ε­ξό­φθαλ­μα υ­περ­βο­λι­κή. Μια α­πλή ε­μπει­ρι­κή πα­ρα­τή­ρη­ση α­να­δει­κνύ­ει μια συ­νε­χή και πο­λύ­πλο­κη αλ­λη­λε­πί­δρα­ση ό­λων των κοι­νω­νι­κών πα­ρα­γό­ντων με­τα­ξύ τους και την πο­λύ­μορ­φη προ­σπά­θεια ε­πι­βο­λής της ε­ξου­σί­ας.

Ας δού­με έ­να πα­ρά­δειγ­μα. Η μαρ­ξι­στι­κή θε­ω­ρί­α για την εκ­παί­δευ­ση υ­πο­στη­ρί­ζει ό­τι αυ­τή ε­πι­τε­λεί έ­ναν ρό­λο ά­με­σης α­να­πα­ρα­γω­γής των τα­ξι­κών δια­φο­ρών. Ό­μως η εκ­παί­δευ­ση πα­ρου­σιά­ζει μια συ­νε­χή α­δυ­να­μί­α να α­κο­λου­θή­σει τις ε­πι­λο­γές του κα­πι­τα­λι­σμού και συν­δέ­ε­ται ε­λά­χι­στα με την ε­παγ­γελ­μα­τι­κή ε­ξέ­λι­ξη του α­τό­μου και ει­δι­κά του προ­λε­τά­ριου. Ι­στο­ρι­κά έ­χει χρη­σι­μο­ποι­η­θεί πολ­λές φο­ρές για την πο­λι­τι­κή και στρα­τιω­τι­κή κα­θυ­πό­τα­ξη. Η εκ­παί­δευ­ση χρη­σι­μο­ποιεί­ται πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο για την ά­ντλη­ση ι­κα­νών στε­λε­χών (α­νε­ξαρ­τή­του τά­ξης) που θα υ­πη­ρε­τή­σουν και θα ε­νι­σχύ­σουν την κυ­ριαρ­χί­α πα­ρά για την α­να­πα­ρα­γω­γή των σχέ­σε­ων πα­ρα­γω­γής.

Μια πιο α­πλή πα­ρα­τή­ρη­ση για την με­ρι­κό­τη­τα της θε­ω­ρί­ας πε­ρί οι­κο­νο­μι­κής βά­σης και ε­ποι­κο­δο­μή­μα­τος εί­ναι ό­τι ο κα­πι­τα­λι­σμός κα­τα­φέρ­νει να λει­τουρ­γεί πο­λύ κα­λά και σε κα­θε­στώ­τα «α­στι­κής δη­μο­κρα­τί­ας» ό­πως και «α­στι­κής δι­κτα­το­ρί­ας» ό­πως στην πε­ρί­πτω­ση της ελ­λη­νι­κής χού­ντας και της ο­μα­λό­τα­της με­τα­πο­λί­τευ­σης, για να μην α­να­φερ­θού­με στον κρα­τι­κό κα­πι­τα­λι­σμό των χω­ρών του λε­γό­με­νου υ­παρ­κτού σο­σια­λι­σμού και την ε­πί­σης ο­μα­λό­τα­τη με­τά­βα­σή τους στον α­στι­κό κα­πι­τα­λι­σμό.

Αλ­λά η κυ­ριαρ­χί­α του οι­κο­νο­μι­σμού στην μαρ­ξι­στι­κή κοι­νω­νι­κή θε­ω­ρί­α σε συν­δυα­σμό με την ντε­τερ­μι­νι­στι­κή α­νά­λυ­σή της, ο­δη­γεί σε α­κό­μη με­γα­λύ­τε­ρα λά­θη. Ο Μαρ­ξ στη­ρι­ζό­με­νος στον συν­δυα­σμό αυ­τό προ­έ­βλε­ψε μια νο­μο­τε­λεια­κή δια­δο­χή στα­δί­ων ε­ξέ­λι­ξης της κοι­νω­νί­ας προς τον σο­σια­λι­σμό (Ε­δώ ε­ντο­πί­ζου­με μια ε­πιρ­ρο­ή α­πό την χρι­στια­νι­κή κο­σμο­θε­ω­ρί­α ό­σον α­φο­ρά την Δευ­τέ­ρα Πα­ρου­σί­α). Το πρώ­το κε­φά­λαιο του «Κο­μμου­νι­στι­κού Μα­νι­φέ­στου» τε­λειώ­νει με την φρά­ση: «η πτώ­ση της α­στι­κής τά­ξης και η νί­κη του προ­λε­τα­ριά­του εί­ναι το ί­διο α­να­πό­φευ­κτα».

Προ­σπά­θη­σε να προ­βλέ­ψει τις α­δυ­να­μί­ες του κα­πι­τα­λι­σμού που θα ο­δη­γού­σαν στην κα­τα­στρο­φή του. Θε­ώ­ρη­σε λοι­πόν ό­τι ο κα­πι­τα­λι­σμός θα ξε­πε­ρα­στεί α­πό την τε­χνο­λο­γι­κή ε­ξέ­λι­ξη (η πί­στη του στην ου­δε­τε­ρό­τη­τα της τε­χνο­λο­γί­ας και της προ­ό­δου εί­ναι έ­να με­γά­λο ζή­τη­μα α­φού έμ­με­σα νο­μι­μο­ποιεί την ε­ξου­σί­α ως προ­α­παι­τού­με­νο στά­διο της δια­δι­κα­σί­ας προς τον κο­μου­νι­σμό). Ά­ρα οι σο­σια­λι­στι­κές ε­πα­να­στά­σεις α­να­μέ­νο­νταν α­πό τον Μαρ­ξ στις χώ­ρες που ο κα­πι­τα­λι­σμός η βιο­μη­χα­νί­α και η τε­χνο­λο­γί­α α­να­πτύσ­σε­ται γρη­γο­ρό­τε­ρα και ό­που θα έ­πρε­πε να πα­ρα­τη­ρη­θεί το φαι­νό­με­νο της τα­ξι­κής πό­λω­σης. Θα έ­πρε­πε λοι­πόν να πε­ρι­μέ­νου­με την ε­πα­νά­στα­ση στις Η­ΠΑ και ό­χι στις χώ­ρες με κυ­ρί­ως α­γρο­τι­κή οι­κο­νο­μί­α ό­πως η Ρω­σί­α, η Κί­να, η Κού­βα ό­που τε­λι­κά έ­γι­ναν (αν έ­γι­ναν).

Ο (αυ­το)χα­ρα­κτη­ρι­σμός της μαρ­ξι­στι­κής θε­ω­ρί­ας ως ε­πι­στη­μο­νι­κής ε­νί­σχυ­σε την πε­ποί­θη­ση της νο­μο­τε­λεια­κής της ι­σχύ­ος. Η ευε­λι­ξί­α με την ο­ποί­α ο κα­πι­τα­λι­σμός κα­τά­φε­ρε να ξε­πε­ρά­σει την κρί­ση του 1929 (Κραχ) αλ­λά και η με­τά­βα­ση των κρα­τών του λε­γό­με­νου υ­παρ­κτού σο­σια­λι­σμού προς τον κα­πι­τα­λι­σμό, κλό­νι­σαν την μαρ­ξι­στι­κή ι­δε­ο­λο­γί­α, αλ­λά φαί­νε­ται πως α­κό­μα και σή­με­ρα πολ­λοί προ­σπα­θούν ε­να­γω­νί­ως να συν­δέ­σουν τις κοι­νω­νι­κές ε­ξε­λί­ξεις με αυ­τήν. Η εμ­μο­νή αυ­τή ο­φεί­λε­ται κυ­ρί­ως στον ε­πι­στη­μο­νι­σμό του μαρ­ξι­σμού. Σή­με­ρα υ­πάρ­χουν αρ­κε­τές πα­ρα­φυά­δες του μαρ­ξι­σμού που πα­ρου­σιά­ζουν αρ­κε­τές δια­φο­ρές με την αρ­χι­κή θε­ω­ρί­α ώ­στε να α­πο­φύ­γουν τις πα­ρα­πά­νω α­στο­χί­ες, χω­ρίς ό­μως πα­ρά ταύ­τα, να κα­τα­φέρ­νουν να α­πα­γκι­στρω­θούν α­πό τα ι­διαί­τε­ρα χα­ρα­κτη­ρι­στι­κά του. Το πρό­βλη­μα της λε­γό­με­νης πα­γκο­σμιο­ποί­η­σης αλ­λά και της τε­ρά­στιας α­νά­πτυ­ξης των πα­ρα­γω­γι­κών δυ­νά­με­ων στον κα­πι­τα­λι­σμό εί­ναι έ­να πρό­βλη­μα για τους μαρ­ξι­στές και ό­χι για τους α­ναρ­χι­κούς. Οι μαρ­ξι­στές πρέ­πει να ε­ξη­γή­σουν (αν θέ­λουν) την ε­ξέ­λι­ξη αυ­τή του κα­πι­τα­λι­σμού και το πως αυ­τή συ­νά­δει με τις θέ­σεις των Μαρ­ξ και Έν­γκελ­ς. Για τους α­ναρ­χι­κούς ο κα­πι­τα­λι­σμός (και κά­θε οι­κο­νο­μι­κό σύ­στη­μα) εί­ναι δυ­να­τό να με­τε­ξε­λι­χθεί ποι­κι­λο­τρό­πως και πα­ρα­δό­ξως, προ­κει­μέ­νου να ε­ξυ­πη­ρε­τή­σει τα συμ­φέ­ρο­ντα της κυ­ριαρ­χίας.

Η χρή­ση, λοι­πόν, ό­ρων μαρ­ξι­στι­κής προ­έ­λευ­σης φαί­νε­ται να δη­μιουρ­γεί μια σύγ­χυ­ση. Αφ’ ε­νός για τα λά­θη του μαρ­ξι­σμού αλ­λά κυ­ρί­ως για τον κυ­ριαρ­χι­κό ε­πι­στη­μο­νι­σμό του.

Η γλώσ­σα δεν εί­ναι ου­δέ­τε­ρη α­πό την στιγ­μή που δια­μορ­φώ­νε­ται α­πό την ε­ξου­σί­α. Η ε­πι­στη­μο­νι­κή ο­ρο­λο­γί­α εί­ναι μια τέ­τοια ε­πέμ­βα­ση της κυ­ριαρ­χί­ας στην ε­πι­κοι­νω­νί­α των αν­θρώ­πων. Α­φού δε­χό­μα­στε ό­τι ο μαρ­ξι­σμός εί­ναι ε­ξου­σια­στι­κός, ά­ρα και η μαρ­ξι­στι­κή ο­ρο­λο­γί­α ε­μπε­ριέ­χει ε­ξου­σια­στι­κές λο­γι­κές. Βέ­βαια δεν εί­ναι δυ­να­τό να ε­κλεί­ψουν τε­λεί­ως ε­πιρ­ρο­ές στο λό­γο μας α­πό δια­φο­ρές ε­πι­στη­μο­νι­κές-ε­ξου­σια­στι­κές θε­ω­ρί­ες, ό­μως εί­ναι α­να­γκαί­ο να δια­σα­φη­νί­ζο­νται οι δια­φο­ρές με τις ο­ποί­ες χρη­σι­μο­ποιού­νται στον α­ναρ­χι­κό λό­γο αν δεν μπο­ρούν να α­ντι­κα­τα­στα­θούν. Για πα­ρά­δειγ­μα η χρή­ση του ό­ρου «πο­λι­τι­κή» α­πό α­ναρ­χι­κούς εί­ναι προ­βλη­μα­τι­κή. Σύμ­φω­να τον ο­ρι­σμό του α­στού κοι­νω­νιο­λό­γου Μ. Βέ­μπερ: «πο­λι­τι­κή εί­ναι η δρα­στη­ριό­τη­τα η ο­ποί­α έ­χει ως στό­χο της την κυ­ριαρ­χί­α πά­νω σε μια ο­μά­δα η ο­ποί­α εί­ναι ορ­γα­νω­μέ­νη σε μια ε­δα­φι­κή πε­ριο­χή». Η α­ρι­στε­ροί κά­νουν χρή­ση του ό­ρου «πο­λι­τι­κή» ό­χι για­τί μπο­ρεί να δια­φω­νούν με τον πα­ρα­πά­νω ο­ρι­σμό αλ­λά για­τί στην ου­σί­α πράγ­μα­τι ε­πι­θυ­μούν την κυ­ριαρ­χί­α. Αν ό­μως κά­ποιος εί­ναι α­ναρ­χι­κός ή α­ντι-ε­ξου­σια­στής θα πρέ­πει να α­πο­φύ­γει τον μι­μη­τι­σμό προς τον α­ρι­στε­ρό λό­γο ή αλ­λιώς θα πρέ­πει να α­ντι­πα­ρα­βά­λει έ­ναν άλ­λον ο­ρι­σμό, κά­τι που πι­θα­νό­τα­τα θα δη­μιουρ­γή­σει σύγ­χυ­ση.

Ο α­ναρ­χι­κός λό­γος εί­ναι έ­νας λό­γος που δεν ο­φεί­λει να α­πο­λο­γη­θεί για τις α­στο­χί­ες του μαρ­ξι­σμού και πο­λύ πε­ρισ­σό­τε­ρο να α­να­πα­ρά­γει τα ε­ξου­σια­στι­κά του στοι­χεί­α. Ο α­ναρ­χι­κός λό­γος εί­ναι η α­γνή-ά­γρια φω­νή του κά­θε ε­ξε­γερ­μέ­νου για Ε­ΠΙ­ΘΕ­ΣΗ ΣΤΗ ΚΥ­ΡΙΑΡ­ΧΙΑ κά­θε μορ­φής, με κά­θε μέ­σο.

Σημ. Η πα­ρα­πά­νω κρι­τι­κή στον μαρ­ξι­σμό εί­ναι πο­λύ γε­νι­κή μια και σκο­πός του άρ­θρου αυ­τού δεν εί­ναι η α­ντι­πα­ρά­θε­ση με μαρ­ξι­στές και α­ρι­στε­ρι­στι­κές ο­μά­δες.

Δημοσιεύθηκε στηνν ΔΙΑΔΡΟΜΗ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑΣ, φ. 18, Οκτώβριος 2003