ΟΙ ΧΡΙΣΤΙΑΝΙΚΕΣ ΗΓΕΤΙΚΕΣ ΟΜΑΔΕΣ ΚΑΙ Ο ΡΟΛΟΣ ΤΟΥΣ ΚΑΤΑ ΤΗΝ ΠΕΡΙΟΔΟ ΤΗΣ ΟΘΩΜΑΝΟΚΡΑΤΙΑΣ

Ὁμολογούμενον, λοιπὸν, ἀδερφὲ εἶναι ὅτι ἡ πίστη μας καὶ ἠ μετὰ προθυμίας ὑπακοὴ καὶ εὐπείθεια πρὸς τὴν κραταιὰν Βασιλείαν εἶναι ἀναμφιβόλως καὶ δίκαια καὶ νόμιμος καὶ συμφέρουσα εἰς τὸν ἑαυτόν μας, δίκαια μέν, ἐπειδὴ παραυτῆς ἔχομεν ἅπαντες οἱ πιστοὶ ραγιάδες τὸ ζῆν, ἀπολαμβάνοντες διηνεκοῦς περιθάλψεως. Νόμιμος δὲ ἐπειδὴ καὶ μᾶς τὸ νουθετεῖ καὶ ὁ ἱερὸς Ἀπόστολος ἐν τῆ πρώτη πρὸς Ρωμαίους ἐπιστολὴ κεφ. ΙΓ. Ὅτι δὲ εἶναι καὶ συμφέρουσα καὶ ἀνα­γκαιοτάτη ἡ μετὰ προθυμίας ὑπακοή, καὶ εἰς τοῦτο δὲν εἶναι καμμία ἀμφιβολία, ὡσὰν ὁποὺ κάθε καλὸς δοῦλος, μὲ τὴ χρεωστική του εὐπείθειαν καὶ προθυμίαν ἠμπορεῖ νὰ αὐξήσει καὶ τὴν πρὸς τὸν ἑαυτόν του δεσποτικὴν εὔνοιαν καὶ εὐσπλαχνίαν. Κατὰ πάντα λοιπὸν λόγον πρέπει νὰ φερώμεθα λόγω καὶ ἔργω καὶ διανοία ὡς πιστοὶ ραγιάδες πρὸς τὴν κραταιὰν ταύτην Βασιλείαν ἁπλῶς καὶ εἰς κάθε καιρόν. Πα­τριάρ­χης Προ­κό­πιος προς τον Ι­κο­νί­ου Ρα­φα­ήλ (Συ­νο­δι­κώς) αψ­πζω΄: Αυ­γού­στου ιη΄ (Ιω­άν­νου Οι­κο­νό­μου Λα­ρι­σαί­ου:  «Ε­πι­στο­λαί δια­φό­ρων 1759-1824», σ. 245)

Μέσα σε όλες τις εποχές η εκ­κλησία στάθηκε ο πλέον κατα­πιεστικός  και ο πιο «ο­πι­σθο­δρο­­μι­κός» δυ­νά­στης της κοι­νω­νί­ας. Έ­τσι και στην πε­ρί­ο­δο της ο­θω­μα­νι­κής κυ­ριαρ­χί­ας έ­δρα­σε σε συ­νερ­γα­σί­α με τον κα­τα­κτη­τή για να εκ­με­ταλ­λεύ­ε­ται πο­λι­τι­κά και οι­κο­νο­μι­κά τους υ­πο­τε­λείς της.

Η σθε­να­ρά αν­θε­νω­τι­κή της στά­ση, στη διάρ­κεια του λυ­κό­φω­τος της «Βυ­ζα­ντι­νής Αυ­το­κρα­το­ρί­ας», η ο­ποί­α θα συμ­βά­λει ου­σια­στι­κά στην αλ­λα­γή του κυ­ριαρ­χι­κού σκη­νι­κού, δεν υ­πά­κουε μο­νά­χα (ό­πως ι­σχυ­ρί­ζε­ται η κρα­τού­σα ι­στο­ριο­γρα­φί­α) σε δογ­μα­τι­κούς λό­γους, αλ­λά α­πέ­βλε­πε και στην εν­δυ­νά­μω­ση του δια­χει­ρι­στι­κού της ρό­λου σ’ αυ­τό, γε­γο­νός που πι­στο­ποιεί η α­πό­σπα­ση των πε­ρί­φη­μων «προ­νο­μί­ων» α­πό τη σουλ­τα­νι­κή ε­ξου­σί­α, η ο­ποί­α εί­χε α­πό­λυ­τη α­νά­γκη τον γρα­φειο­κρα­τι­κό μη­χα­νι­σμό της εκ­κλη­σί­ας για την εύ­ρυθ­μη λει­τουρ­γί­α του κρά­τους, και τον α­φο­μοιω­τι­κό, χει­ρα­γω­γι­κό και κα­τα­σταλ­τι­κό της λό­γο για να ε­δραιώ­σει και να πα­γιώ­σει την κυ­ριαρ­χί­α της.

Η εκ­κλη­σί­α κα­τεί­χε α­πό τον και­ρό του βυ­ζα­ντί­ου τε­ρά­στιες ε­κτά­σεις, και πα­ρά το πέ­ρα­σμα μέ­ρους αυ­τών στο ο­θω­μα­νι­κό «δη­μό­σιο» και στη δι­καιο­δο­σί­α του κυ­ρί­αρ­χου ι­σλα­μι­κού δόγ­μα­τος (βα­κού­φια), στα τέ­λη του 18ου αιώ­να αυ­τές κα­λύ­πτουν το 1/4 του «ελ­λα­δι­κού χώ­ρου».