Στο ντοκυμαντέρ «THE AMAZON CODE, The Grammar of Happiness» (Ο ΚΩΔΙΚΑΣ ΤΟΥ ΑΜΑΖΟΝΙΟΥ, Η γραμματική της ευτυχίας), παραγωγής SCREEN AUSTRALIA, SMITHSONIAN CHANNEL, παρουσιάζονται οι ιδιορρυθμίες που υπάρχουν στην γλώσσα των Πιραχά, μιας φυλής αυτοχθόνων του Αμαζονίου, που μπορεί να μας οδηγήσει στο να αναθεωρήσουμε (κατ’ αρχήν) τις απόψεις μας σχετικά με την ανθρώπινη γλώσσα.
Η αποστολή του ιεραπόστολου Νταν Έβερετ, προ τριακονταπενταετίας και πλέον, ήταν να προσηλυτίσει τους άγριους Πιραχά μεταφράζοντας την Βίβλο για αυτούς. Αντ’ αυτού, οι περίπου 400 εναπομείναντες ευτυχισμένοι Πιραχά τον οδήγησαν στο να αποδεχθεί την αθεΐα.
Η γραμματική τους σπάει τους κανόνες της γλώσσας. Επίσης η γλώσσα τους εκτός από το να ομιλείται, μπορεί να παίρνει και άλλες μορφές, όπως μουρμούρισμα, τραγούδι ή σφύριγμα με τα οποία επικοινωνούν εξ ίσου.
Ο Νταν, καθηγητής γλωσσολογίας πλέον, τους επισκέπτεται και πάλι. Επί 30 χρόνια τους μελετά. Τους πηγαίνει πράγματα μικρής αξίας όπως αλεύρι, ύφασμα, εργαλεία, φακούς, αγκίστρια σε κάθε επίσκεψη του. Οι Πιραχά, δεν καταλαβαίνουν την συγκεκριμένη αξία που έχουν τα αντικείμενα αυτά, αντιλαμβάνονται όμως ότι οι πληροφορίες που του δίνουν είναι σημαντικές για αυτόν.
Για να φθάσει στον τόπο τους ο Νταν και το συνεργείο κάνουν ένα ταξίδι τεσσάρων ημερών με το ποταμόπλοιο. Διασχίζουν τον ποταμό Μαΐσι (Maici) που είναι παρακλάδι του ποταμού Μαδέιρα (Madeira), ενός από τους επτά μεγαλύτερους ποταμούς του κόσμου και παραπόταμος του Αμαζόνιου.
Οι Πιραχά έγιναν γνωστοί στον υπόλοιπο κόσμο πριν από τριακόσια χρόνια όταν ήρθαν σε επαφή με Πορτογάλους χρυσοθήρες. Δεν επιθυμούν ξένους και μιλούν μόνο την δική τους γλώσσα. Το 1950, όμως, αναγκάστηκαν να ζητήσουν βοήθεια επειδή τα παιδιά τους πέθαιναν από ιλαρά. Ο πρώτος ιεραπόστολος που κατέφθασε εκεί τους είπε: «Θα μιλήσω στον θεό μου και τα παιδιά σας δεν θα αρρωστήσουν ξανά».
Ένας από τους ιεραπόστολους, που στάλθηκαν στην συνέχεια, ήταν ο Νταν που έφθασε εκεί το 1977 μαζί με την οικογένεια του. Προερχόταν από μια λαϊκή οικογένεια. Στο λύκειο είχε έναν φίλο που μια μέρα ξεφύλλιζε ένα περιοδικό από τη Βραζιλία. Ο Νταν τον ρώτησε που το βρήκε και είπε ότι οι γονείς του ήταν ιεραπόστολοι στην Βραζιλία και το είχαν φέρει από εκεί. Αυτός ο φίλος του είχε μια χαριτωμένη αδερφή. Στα 17 τους ο Νταν και η αδερφή του φίλου του παντρεύτηκαν και αποφάσισαν να γίνουν ιεραπόστολοι. Ο Νταν εκείνη την εποχή ήταν έτοιμος να πεθάνει για την πίστη του. Δεν καταλάβαινε ότι θα συνεργούσε σε μία αποικιοκρατική-επεκτατική πολιτική εις βάρος των αυτοχθόνων. Φθάνοντας στον τόπο των Πιραχά, για να αντικαταστήσει τον προηγούμενο ιεραπόστολο, έμεινε μόνος του. Φεύγοντας ο παλιός ιεραπόστολος του είπε μόλις δύο δυσνόητες φράσεις στην γλώσσα των Πιραχά για να μπορέσει να συνεννοηθεί, τις οποίες ο Νταν ξέχασε ευθύς αμέσως.
Μετά από τριάντα χρονιά ο Νταν επέστρεψε στην περιοχή των ευτυχισμένων Πιραχά. Στην αρχή, όταν συναντά δύο από αυτούς που βρίσκονταν πάνω σε μια πιρόγα δεν τον αναγνωρίζουν αμέσως. «Είμαι ο Νταν!», τους λέει σε άπταιστα Πιραχά και τότε τον αναγνωρίζουν. Πάντα ενθουσιάζονται όταν τον βλέπουν. Κι εκείνος το ίδιο. Βλέπουν συνεργείο για πρώτη φορά. Τα ρούχα τους είναι το μόνο που έχουν από τον καπιταλιστικό κόσμο. Σχεδόν για τα πάντα βασίζονται στη φύση. Δεν υπάρχουν μόνιμες κατασκευές εδώ, ούτε καλλιέργειες.
Σε όλη τη γη, μόνο τρεις ξένοι μιλούν Πιραχά. Ο Νταν, η πρώην γυναίκα του και ο προηγούμενος ιεραπόστολος που βρισκόταν παλιά εκεί. Ο Νταν έμεινε για τριάντα χρόνια (με διαστήματα επιστροφής στον πολιτισμό) μαζί με την οικογένεια του στον τόπο των Πιραχά. Επί οκτώ χρόνια έμεινε σε ένα ξύλινο σπίτι που έχτισε εκεί. Η διαμονή του ήταν δύσκολη και γεμάτη κινδύνους. Η γυναίκα του και η κόρη του παρά λίγο να πεθάνουν. Ο ίδιος έπαθε ελονοσία. Επίσης, λίγο έλειψε να τους σκοτώσουν, διότι όπως είπαμε δεν θέλουν τους ξένους στον τόπο τους. Τώρα όμως του φτιάχνουν ομελέτα από αυγά κροκόδειλου.
«Για να μάθω τη γλώσσα έπαιρνα αντικείμενα και τους τα έδειχνα. Μου έλεγαν τι είναι και εγώ επαναλάμβανα. Έτσι έμαθα τη γλώσσα τους.» Οι Πιραχά ονομάζουν τη φυλή τους Ίσιο Κεφάλι (straight head), Hi΄aiti΄ihi, και όχι Pirah . Ο δάσκαλος του Νταν του είχε πει ότι εφ’ όσον θέλει να γίνει Στρέιτ Χεντ (Ίσιο Κεφάλι) θα του μάθει τη γλώσσα. Του είπε ακόμη ότι τα Πιραχά είναι πολύ δύσκολα. Οι τόνοι κάνουν τη διαφορά και πολλές λέξεις μοιάζουν πάρα πολύ.
Για παράδειγμα η λέξη για το αυτί είναι XA΄OO΄I, για το δέρμα XAOO΄I΄, για τον ξένο XAOO΄I, για το χέρι XAO΄OI, για το περίβλημα βραζιλιάνικου φιστικιού XAO΄OI΄. Όλα αυτά στο μη εκπαιδευμένο αυτί ακούγονται κάπως σαν α-ου-ι. Οι Πιραχά δεν έχουν λέξεις για τα χρώματα, για τον παρελθόντα ή τον μέλλοντα και για τους αριθμούς λένε λίγα ή πολλά. Το Μ.Ι.Τ. λέει πως είναι ο μόνος πολιτισμός χωρίς αρίθμηση στη γη. Δεν ξέρουν πόσα παιδιά έχουν. Δεν χρειάζονται τους αριθμούς, όμως, για να τα αναγνωρίζουν και να τα αγαπούν. Γνωρίζουν τα πάντα γύρω από τα ειδή χλωρίδας και πανίδας που βρίσκονται γύρω τους, τις συνήθειες των ζώων, των πουλιών, των εντόμων, των ψαριών, τη χρήση των φυτών… Για παράδειγμα έχουν μέχρι και φυτό για να μένουν άγρυπνοι το οποίο τρίβουν πάνω στα βλέφαρά τους.
Οι Πιραχά ζουν στο παρόν. Δεν ανησυχούν για το τι θα φάνε μετά. Διότι ξέρουν ότι θα φάνε από τον πλούσιο τόπο τους. Πολλοί πιστεύουν ότι ευτυχία είναι να μην μετανοείς για το παρελθόν, ούτε να ανησυχείς για το μέλλον. Οι Πιραχά είναι χαλαροί. Η εσωτερική τους γαλήνη ταρακούνησε τον Νταν. Άρχισε να αμφισβητεί τα πιστεύω του. Για να σώσεις κάποιον πρέπει να είναι χαμένος. Όμως οι Πιραχά του είπαν ότι δεν τους νοιάζει τι είναι εκεί πάνω, αλλά τους ενδιαφέρουν τα γήινα πράγματα. «Το να προσπαθώ να τους οδηγήσω στην ευτυχία ήταν σαν να δωρίζω πάγο σε Εσκιμώους», λέει ο Νταν. «Ο θεός είναι ένας ξένος. Δεν τον ξέρω, δεν τον θέλω», λέει ένα μέλος της φυλής.
Πράγματι, ούτε ένας Πιραχά δεν προσηλυτίσθηκε στα εικοσιπέντε χρόνια της ιεραποστολικής εργασίας του Νταν. «Άρχισα να αναρωτιέμαι για τα δικά μου πιστεύω, βλέποντας την ευτυχία στα πρόσωπα των Πιραχά, και μην έχοντας τι να τους απαντήσω όταν με ρωτούσαν για τις αποδείξεις που είχα για όσα τους έλεγα. Τελικά έγινα άθεος. Χώρισα μετά από τριάντα χρόνια, κάτι που ήταν επώδυνο μετά από μια τόσο μακρόχρονη σχέση. Τα παιδιά μου για δύο χρόνια δεν μου μιλούσαν. Ακόμη και σήμερα έχουμε δυσκολίες στις σχέσεις μας για ό,τι μου συνέβη εκεί».
Ο Νταν έκανε πολλές ηχογραφήσεις στο διάστημα που έμενε με τους Πιραχά. Έπειτα, χρησιμοποίησε τις απομαγνητοφωνήσεις για να διερευνήσει καλύτερα τη γλώσσα τους. «Όταν άρχισα να γράφω αυτή την μελέτη δεν ήξερα που θα οδηγούμουν», λέει. Τελικά οδηγήθηκε σε μια κόντρα με τον επονομαζόμενο πατέρα της σύγχρονης γλωσσολογίας, Νόαμ Τσόμσκι. Ο Τσόμσκι λέει πως τα ευρήματα του Νταν Έβερετ ίσως αφορούν την κοινωνική ανθρωπολογία, αλλά όχι την γλωσσολογία. Ο Νταν μέχρι που κατηγορήθηκε από ορισμένους –λίγους– γλωσσολόγους ότι διατυπώνει ρατσιστικές απόψεις, ο δε Τσόμσκι, τον αποκάλεσε τσαρλατάνο.
Η γλώσσα των Πιραχά παρουσιάζει μια γραμματική ανωμαλία. Δεν υπάρχει επαναδρομή (άπειρες ιδέες που συνδέονται μέσα σε μια μοναδική πρόταση). Ο Τσόμσκι, είπε το 2002 ότι η επαναδρομή είναι η βάση όλων των γλωσσών και πως υπάρχει μια πανανθρώπινη γραμματική εγγραμμένη στα γονίδια μας, είναι δηλαδή κάτι έμφυτο, κάτι με το όποιο γεννιόμαστε, θεωρία την οποία δεν αποδέχονται όλοι οι γλωσσολόγοι, αν και θεωρείται κορυφαίος γλωσσολόγος. Υποστηρίζει δηλαδή πως όλες οι γλώσσες έχουν την ίδια βαθύτερη γραμματική παρ’ όλες τις διαφορές τους. Όμως αυτή η θεωρία του Τσόμσκι υπονομεύεται από τα ευρήματα του Νταν Έβερετ.
Στο Μ.Ι.Τ. Τεχνολογικό Ινστιτούτο της Μασαχουσέτης, δύο ερευνητές κατασκεύασαν ένα νέο πρόγραμμα υπολογιστή, ειδικά σχεδιασμένο για να εισάγει τα δεδομένα του Έβερετ (απομαγνητοφωνήσεις). Όχι μόνο οι λέξεις, αλλά και ο πολιτισμός ασκεί επιρροή στη γλώσσα. Ο Νταν πιστεύει ότι στην εμμονή με το παρόν των Πιραχά κρύβεται η αλήθεια. Είναι η γραμματική της ευτυχίας!
Ευρισκόμενος στη Βοστώνη τον Αύγουστο του 2011, o Νταν λαμβάνει ένα τηλεφώνημα από την FUNΑI (ίδρυμα για τους ιθαγενείς της Βραζιλίας) που του απαγορεύει να ξαναπάει στον τόπο των Πιραχά. Ο τοπικός επιθεωρητής, ο μόνος άνθρωπος που χορηγεί τις άδειες για επίσκεψη στους προστατευόμενους πλέον ιθαγενείς, απαγόρεψε σε όλους τους ιεραποστόλους να πηγαίνουν εκεί. Το γεγονός ότι οι Πιραχά αγαπούν τον Νταν δεν τον επηρεάζει για να δώσει την άδεια του, ούτε ότι τώρα είναι καθηγητής γλωσσολογίας. Ο Νταν πιστεύει ότι η κόντρα του με τους γλωσσολόγους είναι η βασική αίτια που δεν του επετράπη η επίσκεψη στους Πιραχά. Φοβάται πως όσο οι ίδιοι άνθρωποι βρίσκονται στις ίδιες θέσεις, δεν θα μπορέσει να ξαναπάει. Η τελευταία του ευκαιρία είναι να ταξιδέψει ως την Βραζιλία για να βρει τον επιθεωρητή. Όταν φθάνει στο τοπικό γραφείο του ανακοινώνουν πως ο επιθεωρητής θα λείπει το επόμενο δεκαπενθήμερο. Τώρα πια μόνο μια λύση υπάρχει: να τον δεχτούν στα κεντρικά γραφεία της FUNAI. Παράλληλα δίνει μια διάλεξη στο πανεπιστήμιο. Ελάχιστοι την παρακολουθούν, διότι οι καθηγητές είναι ως επί το πλείστον Τσομσκικοί και αποτρέπουν τους μαθητές τους από το να παρακολουθήσουν τον Έβερετ. Τελικά, η FUNAI αποφαίνεται κεκλεισμένων των θυρών να μην τον αφήσει να ξαναπάει εκεί. Όμως δίνουν άδεια στο συνεργείο να πάει στους Πιραχά. Ο Νταν μαγνητοσκοπεί ένα συγκινητικό μήνυμα για τους Πιραχά στη γλώσσα τους, όπου τους εξηγεί ότι ενώ θέλει πολύ να πάει να τους συναντήσει δεν του επιτρέπεται πια.
Εν τω μεταξύ, στο Μ.Ι.Τ. εισάγουν τελικά τα δεδομένα που έχουν από τις παλιές ηχογραφήσεις. Ο στόχος είναι να εισάγουν όσο περισσότερες προτάσεις έχουν σε γλώσσα Πιραχά και να τις συγκρίνουν με πιθανές γραμματικές με ή χωρίς επαναδρομή.
Το συνεργείο, εκτός από το να μεταφέρει το μήνυμα του Νταν έχει αναλάβει να πραγματοποιήσει κι άλλες καταγραφές της γλώσσας των Πιραχά. Όταν φθάνουν στο σημείο σοκάρονται. Το χωριό έχει μεταμορφωθεί μέσα στα δύο χρόνια απουσίας του Νταν. Έχουν χτίσει τουαλέτες, υπάρχει ιατρείο, μόνιμες εγκαταστάσεις για κατοικίες, ηλεκτρικό ρεύμα με γεννήτριες, τηλεόραση, σχολείο -όπου τα παιδιά μαθαίνουν πορτογαλικά και φυσικά τους αριθμούς. Από τη μια, λαμβάνουν μια αρωγή, από την άλλη διακινδυνεύουν να χαθεί ο πολιτισμός τους. Ο Έβερετ λέει ότι αντιστάθηκαν τόσα χρόνια και πως ενώ η έλευση του πολιτισμού είναι η μεγαλύτερη πρόκληση εκείνος ποντάρει ότι θα μείνουν δυνατοί και απαράλλακτοι, αλλά και πως μπορεί να κάνει λάθος. Οι Πιραχά τού έστειλαν και αυτοί μήνυμα αγάπης και μια παράκληση στον FUNAI να αφήσει τον Νταν να τους επισκεφτεί και πάλι…
Εν τέλει, τα κομπιούτερ το Μ.Ι.Τ. μετά από τρεις μήνες τέλειωσαν τις αναλύσεις και επιβεβαίωσαν τον Νταν ότι δεν υπάρχει επαναδρομή. Η γλώσσα των Πιραχά δεν έχει σύνθετη δομή. Ο Τσόμσκι και πάλι δεν πείστηκε. Είμαστε τόσο όμοιοι και τόσο διαφορετικοί στον τρόπο επικοινωνίας μας. Αυτό τουλάχιστον θα έπρεπε να το δεχτεί.
Ο Έβερετ παρατήρησε τα εξής στην κοινωνία των Πιραχά: Δεν «δουλεύουν» παραπάνω από ό,τι χρειάζεται. Τον ελεύθερο χρόνο τους ζουν διασκεδάζοντας μεταξύ τους, συζητώντας και απολαμβάνοντας τη ζωή. Δεν έχουν εξουσία, ούτε διαχωρίζουν με τίτλους ο ένας τον άλλον. Δεν έχουν ειδικές τελετές για τους γάμους. Εφ’ όσον ένα ζευγάρι επιθυμεί να είναι μαζί, φεύγει για το δάσος για λίγες μέρες κι όταν επιστρέφει οι υπόλοιποι θεωρούν ότι είναι μαζί. Μοιράζονται το φαγητό τους. Οι ηλικιωμένοι και οι ανάπηροι βασίζονται στους υπόλοιπους. Τα ορφανά τα μεγαλώνει η κοινότητα. Δεν φοβούνται τα άγρια ζώα του δάσους, όπως τους κροκόδειλους και τα φίδια, ίσα-ίσα, τα θεωρούν χρήσιμα γιατί τρώνε τα έντομα. Δεν κυνηγούν ποτέ ζώα αν δεν είναι για να τα φάνε.
Η φυλή τους δεν έχει γραπτή γλώσσα ούτε συλλογική μνήμη που να πηγαίνει πίσω περισσότερο από δύο γενιές. H έννοια της διακοσμητικής τέχνης είναι ξένη γι’ αυτούς, ακόμη και το πιο απλό σκίτσο τους προκαλεί έντονη ταραχή. Πιστεύεται, επίσης, πως αποτελούν τη μοναδική κοινωνία στον κόσμο που δεν έχει κάποιο μύθο για τη δημιουργία…
Ο Έβερετ ανέλυσε τη γλώσσα τους σε πολλές μελέτες. Επίσης, το 2009, εξέδωσε το βιβλίο Don’t Sleep, There Are Snakes: Life and Language in the Amazonian Jungle (Vintage Departures). Στα ελληνικά: «Μην κοιμάσαι, έχει φίδια: η ζωή και η γλώσσα στη ζούγκλα του Αμαζονίου», από τις εκδόσεις Ρrofile Βooks
Η γλώσσα των Πιραχά είναι η τελευταία από την οικογένεια των γλωσσών Mura. Υπάρχει λέξη που σημαίνει ταυτόχρονα μητέρα και πατέρας baxi (προφέρεται [m]). Τα χρώματα δεν υπάρχουν, εκτός από τις λέξεις σκούρο και ανοιχτόχρωμο. Έχει τα πιο λίγα φωνήματα από κάθε άλλη γλώσσα: a, i, o, b, g, h, k, p, (s), t, x. Αντίστοιχες με λίγα φωνήματα είναι οι γλώσσες Ροτόκα της Νέας Γουινέας και της Χαβάης.
Στους άνδρες περιορίζονται σε οχτώ σύμφωνα και τρία φωνήεντα, ενώ για τις γυναίκες είναι επτά και τρία.
Δεν έχει αρίθμηση αλλά τις λέξεις Hi: «μικρό μέγεθος ή ποσότητα», ho: «κάπως μεγαλύτερη ποσότητα» και bagiso «ή αιτία για να μαζευτούνε ή πολλά». Η γλώσσα τους επίσης δεν έχει επαναδρομή, τη διαδικασία δηλαδή μέσω της οποίας οι δευτερεύουσες φράσεις ενσωματώνονται στις βασικές προτάσεις οδηγώντας σε άπειρους συνδυασμούς. Είναι τυχαίο; Μήπως αυτό το στοιχείο υπάρχει στη γλώσσα, απλώς βρίσκεται σε λανθάνουσα μορφή; Όχι, απαντά ο Έβερετ, οι Πιράχα δεν έχουν ανάγκη από πράγματα που δεν μπορούν να επαληθεύσουν, κατά συνέπεια επικοινωνούν μεταξύ τους με απλές καταφατικές προτάσεις. Η δομή της γραμματικής τους έχει καθοριστεί από το ιδιαίτερο περιβάλλον τους.
Κάθε μία από τις περίπου 7.000 γλώσσες περιέχει τις δικές της μοναδικές ενδείξεις για ορισμένα από τα μυστήρια της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην ποικιλία των γλωσσών του κόσμου βρίσκουμε δεδομένα σχετικά με την αρχαία ανθρώπινη ιστορία, την πορεία των γλωσσών μέσα στον χρόνο και τη βαθιά γνώση του πλανήτη μας. Υπό αυτό το φως οι γλώσσες και οι ομιλητές τους προσφέρουν έναν επιστημονικό θησαυρό για όποιον προσπαθεί να κατανοήσει την ανθρώπινη πορεία, τη συμπεριφορά και τη γνώση. (2010 Νew Scientist Μagazine) Οι Πιραχά έχουν δώσει τον ορισμό Apaitsiiso για την γλώσσα τους (αυτό που προέρχεται από το κεφάλι)
Μήπως εν τέλει η γλώσσα των Πιραχά είναι πιο κοντά στην αρχέγονη πανανθρώπινη γλώσσα από ό,τι όλες οι άλλες γλώσσες του κόσμου; Μήπως οι μη συμβολικές μορφές επικοινωνίας τους, όπως το σφύριγμα μιας έννοιας είναι πιο προχωρημένες;
Μήπως εμείς τελικά είμαστε τα … Στραβά Κεφάλια (crooked head, twisted head) όπως αποκαλούν οι Πιραχά όλες τις άλλες γλώσσες;
Μετάφραση-απόδοση Κ.
Anarchy press gr 